شانۆگەرییا دەنگی: ژ گۆتنێ بۆ کرنێ Şanogerîya dengî: Ji gotinê bo kirinê

 

شانۆگەرییا دەنگی: ژ گۆتنێ بۆ کرنێ

Wêne: Rûniştî j destê çepê Cefer Şingarî, Mehdî Mihemed selîm, Mihemed Tahir Necmedîn û yê rawestayî Sidqî Hirorî. Gundê Bazê, payîza 1983ê

وەختێ ئەز و جەعفەر شنگاری د ١٥ مەها تەباخا سالا ١٩٨٣ێ دا ژ ئینشکی، جهێ کو ئەز لێ کارمەندێ چاندنێ بووم، چوون دەڤەرێن ڕزگارکری یێن ل بن دەستهلاتا پیشمەرگەیان ل دەڤەرا بەرواری بالا، ئەز ل مالا برایێ خوە مەکی یا کو ل گوندێ کانیمەزنێ بوو ئاکنجی بووم. مالا وی ئۆدەیەک بوو، وی ئەو ب کرێ ژ مختارێ گوندی عەبدرەحمانێ کانیمەزنی گرتبوو. د وێ ئۆدەیا بچووک دا مەکی و هەڤژینا وی عەزیزا و هەر چار زارۆکێن وی زیرەک، هەرمان، هۆگر و کەڤی و دایکا من ئاسیا  دژیان. ئەز ژی بووم کەسی هەشتێ یێ د وێ ئۆدەیێ دا. مەکی هینگێ پێشمەرگەبوو ل لژنەیا ناڤچەیا ئامێدییێ و برایێ مە فەوزی ژی بەرپرسێ لژنەیا تەحقیقێ یا لقا یەک بوو کو بارەگەهێ وان ل زێوەشکان بوو. ئەو ژی جار بۆ جار دهات سەرەدانێ و هەژمارا مە ل گەل وی د وێ ئۆدەیێ ڤە دبوو نەهـ. یا ڕاست ئەز پرانییا جاران ب شەڤ، ژ بەر جهێ تەنگ، ل مزگەفتا گوندی ل گەل پێشمەرگەیێن کو ب شەڤ دبوون مێهڤانێن گوندی دنڤستم. لێ، پشتی دەمەکی مختاری ئۆدەیەکا دی یا ب ڕەخ یا برایێ من ڤە ژ بۆ من ڤالا کر. ئێدی وێ ئۆدەیێ ئەز و کتێبێن من بۆ وان چەند مەهێن ئەز ل كانیمەزنێ بووم حەواندن.

 هندی جەعفەر شنگاری بوو ئەو هەر ژ ڕۆژا ئەم گەهشتن کانیمەزنێ ب مەکی ڕا چوو لژنەیا ئامێدییێ و بوو پیشمەرگە. لێ، ئەز ل پێشییێ کەتم ناڤ بەرگرییا ملی یا وێ دەڤەرێ. وەختێ ئەز ژ ئینشکێ هاتبووم، من تژی بارێ هێسترەکێ کتێب ل گەل خوە ئینابوون و هۆسا ئەز ل وێ دەرێ ژی ل سەر خواندنا کتێبان بەردەوام بووم. دانوستاندنێن من ب گەلەک کەسێن کو وەک من هاتبون وان دەڤەران و خودان دیتن و هزرێن جۆر ب جۆر بوون و ل گەل چەند هەڤالێن پیشمەرگە هەبوون و مە د هەڤدیتنێن خوە دا مناقەشەیا پرسگرێکێن ڕۆژێ یێن سیاسی و جڤاکی و ژیان و بەرخوەدانا خەلکێ مە و پیشمەرگەیان یا ل دژی داگیرکەری و وەکی دی دکر.

یەک ژ پیشمەرگەیێن کو مە گەلەک هەڤودو ددیت سمکۆ ئامێدی (١٩٥١-١٩٨٩) بوو. ئەو مرۆڤەکێ پڕی بزڤین و پێشمەرگەیەکێ وێرەک بوو و ژ بۆ مناقەشەیان گەلەک ڤەکری بوو و ئالییەکێ وی یێ نڤیسینا شعران ژی  هەبوو. هەر چەند ڕۆژان دا هێت و دا شعرەکا خوە یا نوو نیشا من دت و چەند جاران خوینت و پرسیارا دیتنا من ل سەر وێ شعرێ کت. مرۆڤ و پێشمەرگە و کادر و شاعر و مرۆڤحەزی تێ دا جڤیابوون سەر هەڤ و ئەو د هەر یەکێ ژ ڤان دا ژی کەسەکێ ژێهاتی و سەرکەفتی بوو.

 من هینگێ شانۆگەرییەک ب ناڤێ (ژ گۆتنێ بۆ کرنێ) نڤیسیبوو و ئەو ژی بەرفرەهکرنا نڤیسەکا من بوو کو من بەری هاتنا خوە ل دهۆکێ، هەر ب وی سەرناڤی، ب دەنگێ خوە ب تەیپێ ل سەر کاسێتەکی تۆمار کربوو و ب ناسناڤێ خوە (ڕاستی) د ناڤ ناسێن خوە دا بەلاڤ کربوو. ناڤەرۆکا وێ ئەو بوو کو ژ بۆ ملەتێ مە زانین و خوەرەوشنبیرکرن ژ بۆ ئازادبوونێ گەلەک گرنگە و دڤیت کو هەر کەس ژ خوە و دەردۆرا خوە دەست پی بکت. من خواست وێ بکم شانۆگەرییەکا دەنگی و ل سەر کاسێتەکێ قەید بکم. پەیاما وێ شانۆگەرییێ ئەو بوو کو ژ بۆ گوهۆرینێ دڤێت مرۆڤ ژ خوە دەست پێ بکت و گوهۆرینی ژ خوە دەست پێ بکت دا بکارت ببت جهێ باوەرییا دەردۆرێ و تەئسیرێ ل سەر وێ بکت. هەروەها د وێ شانۆگەرییێ دا ئاغا و شێخ و پەیوەندییێن جڤاکی یێن پاشکەفتی و عەشیرکانێ هاتبوون ڕەخنە کرن و بانگ ژ بۆ هشیارییا نەتەوەیی دکر.

 من ئەڤ دیتنا خوە بۆ چەند هەڤالان و ژ وان ژ سمکۆیی ژی گۆت. کەیفا وی پێ هات و خواست کو ئەو ژی تێ دا بەشدار ببت. ڕۆژا کو مە خواستی وێ قەید بکن مە ئەو پێ ئاگاهدار کرو هات و ب دەنگێ خوە تێ دا بەشدار بوو. مە ئەو ل مالا مەلایێ گوندێ بازێ حەجی محەمەد سەلیمی تۆمار کر. هەر چ قاس حەجی محەمەد سەلیم مەلا بوو، لێ وی حەز ژ هەر تشتێ بێهنا کوردینییێ ژێ دهات دکر. وی ژ بۆ نموونە گوهدارییا کاسێتێن شڤان پەروەری دکر و وەختێ کەسەکی گۆتبایی کو ئەو ستران بەحسی کۆمۆنیزمێ دکن، وی د بەرسڤا خوە دا دگۆت وان کەسان ئەو هەر وەسا ژی بەحسێ ئازادییا کوردان و مافێن وان دکن. کەسێن کو ب دەنگێن خوە د وی شانۆگەرییێ دا بەشدار بوون سمکۆ ئامێدی، نافع هرۆری، مەهدی محمەمەد سەلیم و ئەز بووم. د ناڤ مە ڤان هەر چاران دا بەس مەهدی بەری هینگێ ڕۆل د چەند شانۆگەرییەکان دا ل دهۆکی دیتبوو. مە چەند جاران پرۆڤە کرن و پاشی ئەو قەید کر. مە کاسێتەکا ڤالا (شەریتەک) کر د مسەجەلەیا (تەیپا، نەوارا) بچووک یا مەلا محەمەد سەلیمی دا و ئەو خست سەر قەیدکرنێ و هەر یەکی ژ مە ب دەنگێ خوە ڕۆلا خوە  لەیست. پاشی مە ل سەر چەند کاسێتێن دی کۆپی کر و ئەو بەلاش دا چەند خۆرت و کەسێن کو مە ناس دکرن ژ بۆ کو ئەو ژی ب ڕێیا خوە کۆپی و بەلاڤ بکن. مە هەروەها ب ڕێیا سمکۆیی نسخەیەک ژبۆ کۆپیکرن و بەلاڤکرنێ دا یەکەتییێن قۆتابی و لاوان یێن سەر ب لژنەیا ئامێدییێ ژی. لێ وان ژ بەر نەرازیبوونا هندەک کەسان د لژنەیا ئامێدییێ دا ل سەر ناڤەرۆکا وێ ئەو بەلاڤ نەکر، لێ جامێران بەلاڤکرنا وێ ل مە قەدەخە نەکر.

 یا ڕاست نە ئەو کاسێت و نە ژی تەکستا وێ شانۆنامەیێ مان ل نک من. تشتێ بالکێش وەختێ ئەز د داوییا مەها دەهـ یا سالا ٢٠٢٣ێ دا چووم دهۆکێ و من ئەڤ سۆحبەت ل دیوانەکێ و ب ئامادەبوون مەهدی محەمەد سەلیمی کر، وی گۆت کو وی تەکستا دەستپێکرنا شانۆگەریێ ب دەنگێ خوە گۆتبوو وئەو هەتا نوکە ژی ل بیرا وی یە. ئەو بۆ من گەلەک بالکێش بوو کو پشتی ئەو قاس سالان ئەو چەند ل بیرا وی بت، لێ ئەو ب خوە ئەکتەر بوو و ئالییێ وی یێ ژبەرکرنێ بهێز بوو. ئێدی وی ئەو تەکست گۆت و من د تەلەفۆنێ دا قەید کر و ئەڤ یا ل ژێر دەقا دەستپێکێ یا وێ شانۆگەرییێ بوو:

(گوهدارێن هێژا و بهاگران. ژ بەر کو دوژمنێن پیشکەفتنا گەلێ مە ناهێلن هونەرمەند و ڕەوشەنبیر یا د سەر و دلێ خوە دا ب دورستی ئاشکەرا کەن و ل بەرپەرێت ڕۆژنامە و گۆڤار و پەرتووکان بەلاڤ کەن و بێدەنگی ژی گونەهکارییەکا مەزنە ل دەرحەقێ دۆزا گەلێ کوردستانێ. لەو مە دیت یا فەرە ئەم دەنگێ پێشمەرگەیی و شۆرەشێ بگەهینین هەمی جها و ڕاستییێ بێژین. نوکە هوون و شانۆگەرییا ژ گۆتنێ بۆ کرنێ.)

 

Şanogerîya dengî: Ji gotinê bo kirinê‏

wextê ez û Ce'fer Şingarî di 15ê meha tebaxa sala 1983ê da ji gundê Înişkê, cihê ku ez lê karmendê çandinê bûm, çûn ‏deverên rizgarkirî yên li bin desthilata pîşmergeyan li devera Berwarî Bala, ez li mala birayê xwe Mekî Hirorî ya ku li gundê ‏Kanîmezinê bû akincî bûm. Mala wî odeyek bû, wî ew bi kirê ji muxtarê gundî Ebdirehmanê Kanîmeznî girtibû. Di ‏wê odeya biçûk da Mekî û jina wî Ezîza û her çar zarokên wî Zîrek, Herman, Hogr û Kevî û dayka me Asya ‏dijiyan. Ez jî bûm kesî Heştê yê di wê odeyê da. Mekî hîngê pêşmerge bû li ljineya navçeya Amêdîyê û birayê me ‏Fewzî jî berpirsê komîteya tehqîqê ya liqa yek bû û baregehê wan li Zêweşikan bû. Ew jî car bo car dihat seredanê ‏û hejmara me li gel wî di wê odeyê ve dibû neh. Ya rast ez piranîya caran bi şev, ji ber cihê teng, li mizgefta ‏gundî li gel pêşmergeyên ku bi şev dibûn mêhvanên gundî dinivisitm. Lê, piştî demekê muxtarî odeyeka dî ya bi rex ya ‏birayê min ve ji bo min vala kir. Êdî wê odeyê ez û kitêbên min bo wan çend mehên ez li Kanîmezinê bûm hewandin.

‏Hindî Ce'fer Şingarî bû ew her ji roja em gehiştin Kanîmezinê bi Mekî ra çû lijneyê û bû pêşmerge. Lê, ez li pêşîyê ketim nav bergirîya milî ya ‏wê deverê. Wextê ez ji Înişkê hatibûm, min tijî barê hêstirekê kitêb li gel xwe înabûn û hosa ez li wê derê ‏jî li ser xwendina kitêban berdewam bûm. Danûstandinên min bi gelek kesên ku wek min hatibûn wan deveran û xwedî dîtin û ‏hizrên cor bi cor bûn û li gel çend hevalên pîşmerge jî hebûn û me di hevdîtinên xwe da minaqeşeya pirsgirêkên ‏rojê yên siyasî û civakî û jiyan û berxwedana xelkê me ya li dijî dagîrkerî û wekî din dikir. ‏

Yek ji pêşmergeyên ku me gelek hevûdu didît Simko Amêdî (1951-1989) bû. Ew mirovekê pirî bizivîn û pêşmergeyekê ‏wêrek bû û ji bo minaqeşeyan gelek vekirî bû û alîyekê wî yê nivîsîna şi'ran jî hebû. Her çend rojan carekê diahat û ‏şi'reka xwe ya nû nîşa min dida û çend caran dixwend û pirsiyara dîtina min li ser wê şi'rê dikir. Mirov û pêşmerge û ‏kadir û şai'r û mirovhezî tê da civiyabûn ser hev û ew di her yekê ji van da jî kesekê jêhatî û serkeftî bû.‏

‏Min hîngê şanogerîyek bi navê (Ji gotinê bo kirinê) nvîsîbû û ew jî berifrehkirina nivîseka min bû ku min berî hatina ‏xwe li Dihokê, her bi wî sernavî, bi dengê xwe bi teypê li ser kasêtekî tomar kirbû û bi nasnavê xwe Rastî di nav nasên xwe da belav kirbû. ‏Naveroka wê ew bû ku ji bo miletê me zanîn û xwerewşenbîrkirin ji bo azadbûnê gelek giring e û divêt ku her kes ji ‏xwe û derdora xwe dest pê bike. Min xwast wê bikim şanogerîyeka dengî û li ser kasêtekê qeyd bikm. Peyama wê şanogerîyê ew bû ku ji bo guhorînê divê ku mirov ji xwe dest pê bike û guhorînê ji ‏xwe dest pê bike da bikaribe bibe cihê bawerîya derdorê û tesîrê li ser wê bike. Herweha di wê şanogerîyê da axa û ‏şêx û pêwendîyên civakî yên paşkeftî û eşîrkanê hatibûn rexne kirin û bang ji bo hişyarîya neteweyî dikir.‏

‏Min ev dîtina xwe bo çend hevalan û ji wan Simkoyî jî got. Keyfa wî pê hat û xwast ku ew jî tê da beşdar ‏bibe. Roja ku me xwastî wê qeyd bikin me ew pê agahdar kir û ew hat û bi dengê xwe tê da beşdar bû. Me ew li mala melayê gwndê Bazê hecî Mihemed Selîmî tomar kir. Her çi qas hecî Mihemed Selîm mela bû, lê wî hez ji her tiştê bêhna kurdînîyê jê dihat dikir. Wî guhdarîya kasêtên Şivan Perwerî dikir û wextê kesekî jê ra gotibûya ku ew stiran behsa komunîzmê dikin, wî di bersiva xwe da digot wan ku ew her wesa behsa azadîya kurdan û mafên wan jî dikin. Kesên ku bi dengên xwe di wê şanogerîyê da beşdar bûn Simko Amêdî, Nafi' ‏Hirorî, Mehdî Mihemed Selîm û ez bûm. Di nav me van her çaran da bes Mehdî berî hîngê rol di çend ‏şanogerîyan da li Dihokî dîtibû. Me çend caran prove kirin û paşî ew qeyd kir. Me kasêteka vala (şerîtek) kir di ‏miseceleya (teypa, newara) biçûk ya mela Mihemed Selîmî da û ew xist ser qeydkirinê û her yekî ji me bi dengê xwe ‏rola xwe  leyist. Paşî me ew li ser çend kasêtên din kopî kir û ew belaş da çend xort û kesên ku me nas dikirin, ji bo ‏ku ew jî wê bi rêya xwe kopî û belav bikin. Me her weha bi rêya Simkoyî nisxeyek ji bo kopîkirin û belavkirinê da yeketîyên ‏qotabî û lawan yên ser bi ljineya Amêdîyê jî. Lê wan ji ber nerazîbûna hinek kesan di ljineya Amêdîyê da li ser naveroka ‏wê ew belav nekir, lê camêran belavkirina wê li me qedexe nekir.‏

‏Ya rast ne ew kasêt û ne jî teksta wê şanonameyê man li cem min. Tiştê balkêş wextê ez di dawîya meha deh ya sala 2023ê da çûm Dihokê û min ev sohbet li dîwanekê û bi amadebûna Mehdî Mihemed Selîmî kir, wî got ku wî teksta ‏destpêkirina şanogerîyê bi dengê xwe gotibû û ew heta nuke jî li bîra wî ye. Ew bo min gelek balkêş bû ku piştî ew ‏qas salan ew çend li bîra wî be, lê ew bi xwe ekter bû û alîyê wî yê jiberkirinê bihêz bû. Êdî wî ew tekst ‏got û min di telefonê da qeyd kir û ev ya li jêr deqa destpêkê ya wê şanogerîyê bû:‏

‏(Guhdarên hêja û bihagran. Ji ber ku dijminên pîşkeftina gelê me nahêlin hunermend û rewşenbîr ya di ser û dilê xwe da bi ‏duristî aşkera bikin û li berperên rojiname û kovar û pirtûkan belav bikin û bêdengî jî gunehkarîyeka mezin e li ‏derheqê doza gelê Kurdistanê, lew me dît ya fer e em dengê pêşmergeyî û şoreşê bigehînîn hemî ciha û rastîyê ‏bêjîn. Nuke hûn û şanogerîya ji Gotinê bo kirinê.)‏