söndag 28 juni 2020

Warê rondika

Navê kitêbê: Warê rondika

Nivîskar: Mihemed Selîm Siwarî

Weşanxane: Multeqa El-ehalî El-seqafî El-îraqî

Sala weşanê: 2010

Hejmara rûpelan: 446

 

Ev roman me dibe nav dem û cihên cuda li başûrê Kurdistanê, li Bexda, li Urdun û Emerîkayê û duhiyê di evroyê da didomîne. Bexda di salên notan da û rewşa xelkê wê û kurdên wê di bin desthilata Sedamî û di bin embargoya Emerîkayê da û gelek wêne û pirsên ji wan çêdibin di vê pirtûka qerase da berçav dibin.

Gare kurê Ezoyê Siyarî li gel jina xwe Zeynebê li Bexdayê dijîn û ew, piştî gelek derd û zehmetiyan û jidestdana çend zarokan, dibin xudan çar zarok, du keç û du kur, lê zarokê dûmahiyê ku navê wî Xanedan e şaşiyek di tora çavên wî da ye û li gor doktoran eger ew nehên çareser kirin, dê ew bi yekcarî hutim bin. Pêşniyaz jî ew e ku wî ji bo neştergeriyê bibin derve.

Hevalekê Gareyî bi  navê Sade li Emerîkayê, ku bi xwe xelkê Tilkêfê ye lê dibe xudan û bi alîkariya rêxistineka qencîxwaz ya bi navê Hêlînk û bi rêya Urdunê, Xanedanê sava bi tenê ji bo çareserkirina çavên wî, bê dayik û bab dibin Emerîkayê û piştî çend mehan û çend neştergeriyan çavên kurkî çêdibin û vedigere Bexda bo nav malbata xwe.

Gare bi xwe rojnamevan e û rêberê beşekî ye li fermanberiyeka dewletê û ew sih sali in ew li wê derê kar dike. Herweha li wê fermanberiyê jineka kurd bi navê Viyan kar dike, ku mêrê wê di şerê Îraq û Îranê da wenda dibe û di navbera wê jinê û Gareyî da dostînî û evîneka mukim peyda dibe û siha wê peywendiyê xwe berdide ser malbat û jiyana Gareyî jî.

Gelek bûyer û çîrok û serhatî û babet her ji demê bûna Xanedanî û heta çûna wî bo derve û vegera wî tên behiskirin û em Gare yê bawermend û ji xap, direw û siyasetê dûr, Gareyê evîndar di tengaviyên nefsî, aborî û malbatî da bihêz dibînin û dibin bînerên berxwedana wî di fermanberiyê da li hember raportçî û derdora gendel û çawa ew bi derxistina wî ji karî bi dawî tê, lê zarokê wî bi çavên rohin vedigere nav hembêzên wî û malbata wî.

 

 

ناڤێ کتێبێ: وارێ رۆندکا

نڤیسکار: محەمەد سەلیم سواری

وەشانخانە: ملتقی الاهالی الثقافی العراقی

سالا وەشانێ: ٢٠١٠

هەژمارا رووپەلان: ٤٤٦

 ئه‌ڤ رۆمان مه‌ دبه‌ ناڤ ده‌م و جهێن جودا ل باشوورێ کوردستانێ، ل به‌غدا، ل ئوردون و ئه‌مه‌ریکایێ و دوهیێ د ئه‌ڤرۆیێ دا ددۆمینه‌. به‌غدا د سالێن نۆتان دا و ره‌وشا خه‌لکێ وێ و کوردێن وێ د بن ده‌ستهلاتا سه‌دامی و د بن ئه‌مبارگۆیا ئه‌مه‌ریکایێ دا و گه‌له‌ک وێنه‌ و پرسێن ژ وان چێدبن د ڤێ پرتووکا قه‌راسه‌ دا به‌رچاڤ دبن

گاره‌ کورێ عه‌زۆیێ سیاری ل گه‌ل ژنا خوه‌ زه‌ینه‌بێ ل به‌غدایێ دژین و ئه‌و، پشتی گه‌له‌ک ده‌رد و زه‌حمه‌تیان و ژده‌ستدانا چەند زارۆکان، دبن خودان چار زارۆک، دو که‌چ و دو کور، لێ زارۆکێ دووماهیێ کو ناڤێ وی خانه‌دانە، شاشیه‌ک د تۆرا چاڤێن وی دا یه‌ و ل گۆر دۆکتۆران ئه‌گه‌ر ئه‌و نه‌هێن چاره‌سه‌ر کرن، دێ ئه‌و ب یه‌کجاری حوتم بن. پێشنیاز ژی ئه‌وە کو وی ژ بۆ نه‌شته‌رگەریێ ببن ده‌رڤه.‌

هه‌ڤاله‌کێ گاره‌یی ب  ناڤێ ساده‌ ل ئه‌مه‌ریکایێ، کو ب خوه‌ خه‌لکێ تلکێفێ یه‌ لێ دبه‌ خودان و ب ئالیکاریا رێخستنه‌کا قه‌نجیخواز یا ب ناڤێ هێلینک و ب رێیا ئوردونێ، خانه‌دانێ ساڤا ب ته‌نێ ژ بۆ چاره‌سه‌رکرنا چاڤێن وی، بێ دایک و باب دبن ئه‌مه‌ریکایێ و پشتی چه‌ند مه‌هان و چه‌ند نه‌شته‌رگه‌رییان چاڤێن کورکی چێدبن و ڤه‌دگه‌ره‌ به‌غدا بۆ ناڤ مالباتا خوه.‌

گاره‌ ب خوه‌ رۆژنامه‌ڤانە‌ و رێبه‌رێ به‌شه‌کی یه‌ ل فه‌رمانبه‌ریه‌کا دەولەتێ و ئه‌و سهـ سالن ئه‌و ل وێ ده‌رێ کار دکه‌. هه‌روه‌ها ل وێ فه‌رمانبه‌ریێ ژنه‌کا کورد ب ناڤێ ڤیان کار دکه‌، کو مێرێ وێ د شه‌رێ عیراق و ئیرانێ دا وه‌ندا دبه‌ و د ناڤبه‌را وێ ژنێ و گاره‌یی دا دۆستینی و ئه‌ڤینه‌کا موکم په‌یدا دبه‌ و سها وێ پەیوەندیێ خوه‌ به‌ردده‌ سه‌ر مالبات و ژیانا گاره‌یی ژی.

گه‌له‌ک بوویه‌ر و چیرۆک و سه‌رهاتی و بابه‌ت هه‌ر ژ ده‌مێ بوونا خانه‌دانی و هه‌تا چوونا وی بۆ ده‌رڤه‌ و ڤه‌گه‌را وی تێن به‌حسکرن و ئه‌م گاره‌ یێ باوه‌رمه‌ند و ژ خاپ، دره‌و و سیاسه‌تێ دوور، گاره‌یێ ئه‌ڤیندار د ته‌نگاڤیێن نه‌فسی، ئابۆری و مالباتی دا بهێز دبینن و دبن بینه‌رێن به‌رخوه‌دانا وی د فه‌رمانبه‌ریێ دا ل هه‌مبه‌ر راپۆرتچی و ده‌ردۆرا گه‌نده‌ل و چاوا ئەو ب ده‌رخستنا وی ژ کاری ب داوی تێ، لێ زارۆکێ وی ب چاڤێن رۆهن ڤه‌دگه‌ره‌ ناڤ هه‌مبێزێن وی و مالباتا وی.

tisdag 23 juni 2020

Kimêdê gewr

Navê kitêbê: Kimêdê gewr

Nivîskar: Sidîq Hamid

Weşanxane: Êketiya Nivîserên Kurd li Dihokê

Sala weşanê: 2009

Hejmara rûpelan: 82


Qenc û nebaş di hevrikiyê da ne û hilbijartina mirovî  dikare bandorê ne bes li wî, lê li yên din jî, li dorhêlê jî bike û gelo dibe mirov li her tiştî bi çavê bazirganan binere! Ev û gelek pirsên din jî di vê romanê da tên livandin.

Kesê serekî di vê romanê da bi malbata xwe ra li devereka derveyî desthilata hikûmetê ye û rewşa wan ya aborî lawaz e û jin û zarokên wî dixwazin ew biçe gundê wan yê ku ew jê reviyane û xwarin û pêdiviyên jiyan û malê yên ku wan li wê derê hiştine bîne. Ew jî ne ji dil, hespê xwe yê kimêd bi xwe ra dibe û hesp wî bi hêsanî di rêya zehmet û di nava çeperên leşkerî da, bi silametî digehîne gundî.

Wî seyê xwe yê wefadar li ber mala xwe û tiştên tê da mane hêla bû û demê digehe wê derê se di tariyê da wî nas dike û direwe. Wî ji tirsa sîxurên li gundî nedixwest kes bi hatina wî bizane, lê ji ber rewîna seyî cîran pê hesiya û keyfa xwe bi hatina wî îna û pesnê wî da ku kariye di wê rêya dijwar û pirî tirs da xwe bigehîne gundî û ew jê ra pêşniyaz dike ku herdu bi hev ra bazirganiyê di navbera herdu aliyan da bikin û ew dê bi wî rengî di demekê kurt da dewlemend bibin. Êdî û ji bo silametiya wî di rêûbaran da debanceyekê dideyê û wî qayil dike ku seyê xwe Tehloyî bikuje da rewîna wî çi belayan neîne serê wî û baştir e ku ew hespê kimêd jî bifiroşe û li şûna wî kerekê boz yê ku ew dikare hefsarê wî bigire û bi rêve bibe, bikire, ji ber ku bi dîtina wî kerê boz ji bo van rê û karan guhdartir û çêtir in.

Ew bi cîranî ra li hev tê, hinek tiştên xwe difiroşe û dike pare û hinek tiştên ji malê ra pêdivî li hespê kimêd dike û wê rêyê digire ya ku çîranê wî jê ra pêşniyaz dike. Herçend hespê kimêd naxwaze di wê rê da biçe, lê ew serhefsarê hespî digire û neçar dike ku wê rê bigirin. Rê dirêj û zehmet dibe û gurg tên rêya wan û hespê kumêd wî dihavêje û diteqe û ew ji tirsa gurgan xwe di bin dîheka çulî da vedişêre û gurg li ser dîhê, li ser pişta wî yarî û lêkdanê dikin. Hîngê di nav tirsê da wî sund xwar ku ew tobe dike û dibe mirovekê qenc û zordariyê neke û peşîman bû ku wî seyê xwe yê wefadar kuşt û guhdariya hespê kimêd nekir.

Hesp ranaweste û bi barê xwe yê giran û tivenga di ber barî ra diçe mal bo cem jin û zarokên wî û her ew jî dibe egera hindê ku hinek zelam li dû wî bigerin û wî bibînin û vebigerînin mal. Wextê ew bi silametî gehişt mal, wî hespê kimêd bi wê gunehbar kir ku wî ew ji ser pişta xwe havêt bo ber devê gurgan û divê ew wî bifiroşe û kerekê boz pê bikire ji bo ku ew wî li gor dilê xwe bihajo.

Ji rûpelê 36: ”me wefadar nevên, me mifadar divên, roj berev mifadara ve diçît… Kî bît bila ew bît, sed wefadar gurî êk karwan bin yê mifadarek, bo me harîkar û rêkxweşker bît.”

 

ناڤێ کتێبێ: کمێدێ گەور

نڤیسکار: صدیق حامد

وەشانخانە: ئێکەتیا نڤیسەرێن کورد ل دهۆکێ

سالا وەشانێ: ٢٠٠٩

هەژمارا رووپەلان: ٨٢

 

قه‌نج و نه‌باش د هه‌ڤرکیێ دا نه‌ و هلبژارتنا مرۆڤی  دکاره‌ باندۆرێ نه‌ به‌س ل وی، لێ ل یێن دن ژی، ل دۆرهێلێ ژی بکه‌ و گه‌لۆ دبه‌ مرۆڤ ل هه‌ر تشتی ب چاڤێ بازرگانان بنه‌ره‌! ئه‌ڤ و گه‌له‌ک پرسێن دن ژی د ڤێر دا تێن لڤاندن.

که‌سێ سه‌ره‌کی د ڤێ رۆمانێ دا ب مالباتا خوه‌ را ل ده‌ڤه‌ره‌کا ده‌رڤه‌یی ده‌ستهلاتا حکوومه‌تێ یه‌ و ره‌وشا وان یا ئابۆری لاوازە و ژن و زارۆکێن وی دخوازن ئه‌و بچه‌ گوندێ وان یێ کو ئه‌و ژێ ره‌ڤیانه‌ و خوارن و پێدڤیێن ژیان و مالێ یێن کو وان ل وێ ده‌رێ هشتنه‌ بینه‌. ئه‌و ژی نه‌ ژ دل، هه‌سپێ خوه‌ یێ کمێد ب خوه‌ را دبه‌ و هه‌سپ وی ب هێسانی د رێیا زه‌حمه‌ت و د ناڤا چه‌په‌رێن له‌شکه‌ری دا، ب سلامه‌تی دگه‌هینه‌ گوندی.

وی سه‌یێ خوه‌ یێ وه‌فادار ل به‌ر مالا خوه‌ و تشتێن تێ دا مانه‌ هێلا بوو و ده‌مێ دگه‌هه‌ وێ ده‌رێ سه‌ د تاریێ دا وی ناس دکه‌ و دره‌وه‌. وی ژ ترسا سیخورێن ل گوندی نه‌دخوه‌ست که‌س ب هاتنا وی بزانه‌، لێ ژ به‌ر ره‌وینا سه‌یی جیران پێ حه‌سیا و که‌یفا خوه‌ ب هاتنا وی ئینا و په‌سنێ وی دا کو کاریه‌ د وێ رێیا دژوار و پری ترس دا خوه‌ بگه‌هینه‌ گوندی و ئه‌و ژێ را پێشنیاز دکه‌ کو هه‌ردو ب هه‌ڤ را بازرگانیێ د ناڤبه‌را هه‌ردو ئالیان دا بکن و ئه‌و دێ ب وی ره‌نگی د ده‌مه‌کێ کورت دا ده‌وله‌مه‌ند ببن. ئێدی و ژ بۆ سلامه‌تیا وی د ڕێوباران دا ده‌بانجه‌یه‌کێ دده‌یێ و وی قایل دکه‌ کو سه‌یێ خوه‌ ته‌حلۆیی بکوژه‌ دا ره‌وینا وی چ به‌لایان نه‌ئینه‌ سه‌رێ وی و باشترە کو ئه‌و هه‌سپێ کمێد ژی بفرۆشه‌ و ل شوونا وی که‌ره‌کێ بۆز یێ کو ئه‌و دکاره‌ هه‌فسارێ وی بگره‌ و ب رێڤه‌ ببه‌، بکره‌، ژ به‌ر کو ب دیتنا وی که‌رێ بۆز ژ بۆ ڤان رێ و کاران گوهدارتر و چێترن.

ئه‌و ب جیرانی را ل هه‌ڤ تێ، هنه‌ک تشتێن خوه‌ دفرۆشه‌ و دکه‌ پاره‌ و هنه‌ک تشتێن ژ مالێ را پێدڤی ل هه‌سپێ کمێد دکه‌ و وێ رێیێ دگره‌ یا کو چیرانێ وی ژێ را پێشنیاز دکه‌. هه‌رچه‌ند هه‌سپێ کمێد ناخوازه‌ د وێ رێیێ دا بچه‌، لێ ئه‌و سه‌رهه‌فسارێ هه‌سپی دگره‌ و نه‌چار دکه‌ کو وێ رێیێ بگرن. رێ درێژ و زه‌حمه‌ت دبه‌ و گورگ تێن رێیا وان و حه‌سپێ کومێد وی دهاڤێژه‌ و دته‌قه‌ و ئه‌و ژ ترسا گورگان خوه‌ د بن دیهه‌کا چولی دا ڤه‌دشێره‌ و گورگ ل سه‌ر دیهێ، ل سه‌ر پشتا وی یاری و لێکدانێ دکن. هینگێ د ناڤ ترسێ دا وی سوند خوار کو ئه‌و تۆبه‌ دکه‌ و دبه‌ مرۆڤه‌کێ قه‌نج و زۆرداریێ نه‌که‌ و په‌شیمان بوو کو وی سه‌یێ خوه‌ یێ وه‌فادار کوشت و گوهداریا هه‌سپێ کمێد نه‌کر.

هه‌سپ راناوه‌سته‌ و ب بارێ خوه‌ یێ گران و تڤه‌نگا د به‌ر باری را دچه‌ مال بۆ جه‌م ژن و زارۆکێن وی و هه‌ر ئه‌و ژی دبه‌ ئه‌گه‌را هندێ کو هنه‌ک زه‌لام ل دوو وی بگه‌رن و وی ببینن و ڤه‌بگه‌رینن مال. وه‌ختێ ئه‌و ب سلامه‌تی گه‌هشت مال، وی هه‌سپێ کمێد ب وێ گونه‌هبار کر کو وی ئه‌و ژ سه‌ر پشتا خوه‌ هاڤێت بۆ به‌ر ده‌ڤێ گورگا و دڤێ ئه‌و وی بفرۆشه‌ و که‌ره‌کێ بۆز پێ بکره‌ ژ بۆ کو ئه‌و وی ل گۆر دلێ خوه‌ بهاژۆ.

ژ رووپەلێ ٣٦: "مە وەفادار نەڤێن، مە مفادار دڤێن، رۆژ بەرەڤ مفاداراڤە دچیت.. کی بیت بلا ئەو بیت، سەد وەفادار گوری ئێک کاروان بن یێ مفادارەک، بۆ مە هاریکار و رێکخوەشکەر بیت."

söndag 21 juni 2020

Camîcem

Navê kitêbê: Camîcem (ewên ji jiyana dî vegeryayn)

Nivîskar: Hizirvan (Hizirvan Ebdulla)

Weşanxane: Spîrêz

Sala weşanê: 2017

Hejmara rûpelan: 281

Camîcem kirasekê nû dike ber romana bi kurdiya kurmancî ya başûrê Kurdistanê û dergehî li ber rastiya mirinê û vegera canî vedike. Kesên wê di niha da ne, lê ew ji serzemîneka dûr, ji jiyaneka dî hatine û nizanin ka ew baca jiyana xwe ya berê yan ya nuke yan ya gelek jiyanan didin.

Şasiwar ji Dihokê ye û di zarokîniya xwe da bêtir ji jiyê xwe tiştan dizane û hizir dike ku ew berê jî jiyaye û xwe di Bersîsê Abid da dibîne û her wek ya bi serê Bersîsî hatibû, bi serê wî bi xwe hatiye. Dezgira Bersîsî ya hatibû kuştin wekî hezkiriya wî di hizra wî da bicih bûye. Ew xwendina xwe ya zanîngehê bi dûmahî tîne. Ji serbaziya Îraqê direve û dibe pêşmerge û jê ra dezgirek peyda dibe, lê enfal bi ser wan da tê û ji hev vediqetin, dezgira wî bi mala xwe ve ber bi Tirkiyeyê diçin û ew ber bi Îranê û Elmanya.

Ew li Elmanyayê Nazenînê nas dike û wê jî çîroka xwe heye; hêj ew li Seyid Sadiq û biçûk xewnan bi yekî dibîne û hez jê dike û heçku ew û kurê ku ew di xewnên xwe da dibîne, di jiyaneka dî da rastî hev hatine. Carekê pîrerefalvekerek xewna wê jê ra şirove dike û dibêjeyê ku ew dê li dûrî welatî şû bi yekî bike, lê berî ew bigehiye wî kesî dê şûyekê bike. Êdî ew birayara xwe dide ku şû bi kesekî bike ku jê hez neke da ku paşî bikare xwe jê ber bide û weha şû bi Cemalî dike. Cemal wê tîne Elmanya û li Elmanya wextê ew carekê Şasiwarê li ciyekî dibîne, di wî da, wî kesê xewnên xwe dibîne û Şasiwar jî hezkiriya xwe di wê da dibîne. Êdî evîn wan digehîne hev û Nazenîn Cemalî berdide û şû bi Şasiwar dike û zarokê wan dibe.

Kesê dî yê serekî di vê romanê da Cemşîdê kurê Camê Cemşîdî ye ku nasnavê wî Camîcem e. Ew bi rêya hevalekê xwe Şasiwarî nas dike û desxetên jiyannameya xwe dibe cem Şasiwarî ji bo ku ew jê pirtûkekê çêbike û piştî Şasiwar wan destxetan dixwîne vê romanê jê diafirîne.

Hêj Camîcem zarok bû wextê wî, bê ku kesek wî hîn bike, dizanî bixwîne û haya wî ji gelek kes û bûyerên malbata xwe û derdorê û zanayên wekî Xanî û Feqê Teyran hebû. Ew ji diya xwe digehişt şêx Ehmedê Xanî û di nav wî da, ne bes hestek hebû ku ew bi xwe Xanî ye û herçend zarok bû jî, lê gotin û hizr û zanîna wî ji ya Xanî bû û haya derdora wî ya nêzîk jî, jê çêbû û wan nedixwestin ew ji yên biyanî ra, wan hizr û gotin û zanîna xwe diyar bike û vê ew xist di nav şilqandineka navxweyî da.

Êdî em di vê romanê da serhatiya Camîcem dixwînin û çawa diya wî Xanê bi direweka kurapê wî li ser destên du apên wî tê kuştin û çawa bab tolê distîne. Çawa piştê wê bûyerê, ew bi babê xwe û xwîşka xwe Gulê ra ji Bazîdê tên Wanê û li mala xaltiya xwe Zînê bicih dibin. Çawa piştî di bûyerekê da mêrê xaleta wî dimire û Zînê, xudana du zarokan; Yildiz û Mistoyî şû bi babê wî dike. Yildiz, ji ber beşdarbûna di xwenîşandanekê da, ji aliyê dewleta tirk ve tê girtin û paşî ew jî tê birîndar kirin û girtin. Dûra Yildiz dibe Gerîla û ew dikeve dû Yildizê û pê wî paşî ber bi Îran û Elmanyayê dikeve û li Elmnyayê, li zanîngehê  Nîmaya sineyî nas dike û pêra dizewice.

Gelek serhatî û vebêjiyêyên balkêş di vê romanê da hene, mîna çîroka Bersîsê Abid, ya Hekîmê Deşta Xuranê, Hesenê Benî û hêj û hêj. Herwesa gelek pirsyar li dor jiyanê, mirinê û kirasguhorînê û zordestî û bindestiyê tên azirandin. Wênyek li ser revenda kurd û têkelî, hevbeşî û nakokiyên wan jî vê romanê dixemilîne.

Ji romanê: ”Naxwazim her roj bêjim ‘turk im û bextewer im’. Ma kengî em turk in? Heta kengî evê li ser xwe qebûl bikin? Kengî turkek bextewer heye? Kengî turk ji me çêtir in?...”

 

 

 ناڤێ کتێبێ: جامیجەم

نڤیسکار: هزرڤان عەبدوللا

وەشانخانە: سپیرێز

سالا وەشانێ: ٢٠١٧

هەژمارا رووپەلان: ٢٨١

 

جامیجه‌م کراسه‌کێ نوو دکە‌ به‌ر رۆمانا ب کوردیا کورمانجی یا باشوورێ کوردستانێ و ده‌رگه‌هی ل به‌ر راستیا مرنێ و ڤه‌گه‌را جانی ڤه‌دکه‌. که‌سێن وێ د نها دا نه‌، لێ ئه‌و ژ سه‌رزه‌مینه‌کا دوور، ژ ژیانه‌کا دی هاتنه‌ و نزانن کا ئه‌و باجا ژیانا خوه‌ یا به‌رێ یان یا نوکە یان یا گه‌له‌ک ژیانان ددن.

شاسوار ژ دهۆکێ یه‌ و د زارۆکینیا خوه‌ دا بێتر ژ ژیێ خوه‌ تشتان دزانه‌ و هزر دکه‌ کو ئه‌و به‌رێ ژی ژیایه‌ و خوه‌ د به‌رسیسێ عابد دا دبینه‌ و هه‌ر وه‌ک یا ب سه‌رێ به‌رسیسی هاتبوو، ب سه‌رێ وی ب خوه‌ هاتیه‌. ده‌زگرا به‌رسیسی یا هاتبوو کوشتن وه‌کی حه‌زکریا وی د هزرا وی دا بجهـ بوویه‌. ئه‌و خوه‌ندنا خوه‌ یا زانینگه‌هێ ب دووماهی تینه‌. ژ سه‌ربازیا عیراقێ دره‌ڤه‌ و دبه‌ پێشمه‌رگه‌ و ژێ را ده‌زگره‌ک په‌یدا دبه‌، لێ ئه‌نفال ب سه‌ر وان دا تێ و ژ هه‌ڤ ڤه‌دقه‌تن، ده‌زگرا وی ب مالا خوه‌ ڤه‌ به‌ر ب ترکیه‌یێ دچن و ئه‌و به‌ر ب ئیرانێ و ئه‌لمانیا.

ئه‌و ل ئه‌لمانیایێ نازه‌نینێ ناس دکه‌ و وێ ژی چیرۆکا خوه‌ هه‌یه‌؛ هێژ ئه‌و ل سه‌ید سادق و بچووک خه‌ونان ب یه‌کی دبینه‌ و حه‌ز ژێ دکه‌ و هه‌چکو ئه‌و و کورێ کو ئه‌و د خه‌ونێن خوه‌ دا دبینه‌، د ژیانه‌کا دی دا راستی هه‌ڤ هاتنه‌. جاره‌کێ پیره‌ره‌فالڤه‌که‌ره‌ک خه‌ونا وێ ژێ را شرۆڤه‌ دکه‌ و دبێژه‌یێ کو ئه‌و دێ ل دووری وه‌لاتی شوو ب یه‌کی بکه‌، لێ به‌ری ئەو بگه‌هیه‌ وی که‌سی دێ شوویه‌کێ بکه‌. ئێدی ئه‌و برایارا خوه‌ دده‌ کو شوو ب که‌سه‌کی بکه‌ کو ژێ حه‌ز نه‌که‌ دا کو پاشی بکاره‌ خوه‌ ژێ به‌ر بده‌ و وه‌ها شوو ب جه‌مالی دکه‌. جه‌مال وێ تینه‌ ئه‌لمانیا و ل ئه‌لمانیا وه‌ختێ ئه‌و جاره‌کێ شاسوارێ ل جیه‌کی دبینه‌، د وی دا، وی که‌سێ خه‌ونێن خوه‌ دبینه‌ و شاسوار ژی حه‌زکریا خوه‌ د وێ دا دبینه‌. ئێدی ئه‌ڤین وان دگه‌هینه‌ هه‌ڤ و نازه‌نین جه‌مالی به‌ردده‌ و شوو ب شاسوار دکه‌ و زارۆکێ وان دبه.‌

که‌سێ دی یێ سه‌ره‌کی د ڤێ رۆمانێ دا جه‌مشیدێ کورێ جامێ جه‌مشیدی یه‌ کو ناسناڤێ وی جامیجه‌مە. ئه‌و ب ڕێیا هه‌ڤاله‌کێ خوه‌ شاسواری ناس دکه‌ و ده‌سخه‌تێن ژیاننامه‌یا خوه‌ دبه‌ جه‌م شاسواری ژ بۆ کو ئه‌و ژێ پرتووکه‌کێ چێبکه‌ و پشتی شاسوار وان ده‌ستخه‌تان دخوینه‌ ڤێ رۆمانێ ژێ دئافرینه.‌

هێژ جامیجه‌م زارۆک بوو وه‌ختێ وی، بێ کو که‌سه‌ک وی هین بکه‌، دزانی بخوینه‌ و هایا وی ژ گه‌له‌ک که‌س و بوویه‌رێن مالباتا خوه‌ و ده‌ردۆرێ و زانایێن وه‌کی خانی و فه‌قێ ته‌یران هه‌بوو. ئه‌و ژ دییا خوه‌ دگه‌هشت شێخ ئه‌حمه‌دێ خانی و د ناڤ وی دا، نه‌ به‌س هه‌سته‌ک هه‌بوو کو ئه‌و ب خوه‌ خانی یه‌ و هه‌رچه‌ند زارۆک بوو ژی، لێ گۆتن و هزر و زانینا وی ژ یا خانی بوو و هایا ده‌ردۆرا وی یا نێزیک ژی، ژێ چێبوو و وان نه‌دخوه‌ستن ئه‌و ژ یێن بیانی را، وان هزر وگۆتن و زانینا خوه‌ دیار بکه‌ و ڤێ ئه‌و خست د ناڤ شلقاندنه‌کا ناڤخوه‌یی دا.

ئێدی ئه‌م د ڤێ رۆمانێ دا سه‌رهاتیا جامیجه‌م دخوینن و چاوا دیا وی خانێ ب دره‌وه‌کا کورئاپێ وی ل سه‌ر ده‌ستێن دو ئاپێن وی تێ کوشتن و چاوا باب تۆلێ دستینه‌. چاوا پشتێ وێ بوویه‌رێ، ئه‌و ب بابێ خوه‌ و خویشکا خوه‌ گولێ را ژ بازیدێ تێن وانێ و ل مالا خالتیا خوه‌ زینێ بجهـ دبن. چاوا پشتی د بوویه‌ره‌کێ دا مێرێ خاله‌تا وی دمره‌ و زینێ، خودانا دو زارۆکان؛ یلدز و مستۆیی شوو ب بابێ وی دکه‌. یلدز، ژ به‌ر به‌شداربوونا د خوه‌نیشاندانه‌کێ دا، ژ ئالیێ ده‌وله‌تا ترک ڤه‌ تێ گرتن و پاشی ئه‌و ژی تێ بریندار کرن و گرتن. دوورا یلدز دبه‌ گه‌ریلا و ئه‌و دکه‌ڤه‌ دوو یلدزێ و پێ وی پاشی به‌ر ب ئیران و ئه‌لمانیایێ دکه‌ڤه‌ و ل ئه‌لمنیایێ، ل زانینگه‌هێ نیمایا سنه‌ییناس دکە و پێ را دزه‌وجه.‌

گه‌له‌ک سه‌رهاتی و ڤه‌بێژیێیێن بالکێش د ڤێ رۆمانێ دا هه‌نه‌، مینا چیرۆکا به‌رسیسێ عابد، یا حه‌کیمێ ده‌شتا خورانێ، حه‌سه‌نێ به‌نی و هێژ و هێژ. هه‌روه‌سا گه‌له‌ک پرسیار ل دۆر ژیانێ، مرنێ و کراسگوهۆرینێ و زۆرده‌ستی و بنده‌ستیێ تێن ئازراندن. وێنیه‌ک ل سه‌ر ره‌ڤه‌ندا کورد و تێکه‌لی، هه‌ڤبه‌شی و ناکۆکیێن وان ژی ڤێ رۆمانێ دخه‌ملینه.‌

ژ رۆمانێ: "ناخوازم هەر رۆژ بێژم 'تورکم و بەختەوەرم'. ما کەنگی ئەم تورکن؟ هەتا کەنگی ئەڤێ ل سەر خوە قەبوول بکن؟ کەنگی تورکەک بەختەوەر هەیە؟ کەنگی تورک ژ مە چێترن؟..."


söndag 14 juni 2020

Pêlek ji bayê reva reş

Navê kitêbê: Pêlek ji bayê reva reş

Nivîskar: Ehmed Balayî

Weşanxane: Spîrêz

Sala weşanê: 2012

Hejmara rûpelan: 115

 

Vegêr ku nivîskar bi xwe ye, di vê romana belgeyî da, me bi çavên xwe dike bînerê reva milyonî ya sala 1991ê û wê bobelata bi serê wî û xelkê başûrê Kurdistanê hatî.

Dûmahiya adara 1991ê ye, Seddam şkestiye û leşkerê wî ji Kuwêtê hatiye derêxistin û wî berê leşker û cebilcaneya xwe daye Kurdistanê da xelkê wê yê li dijî wî ser hildaye ji nav bibe. Hêriş û kuştargeh dest pê dike û xelk ber bi sinoran direvin. Jina wî bi seredan li malbaba xwe ye û ew bi tenê, bi çar zarokên xwe ra li mal e û ew jî dikeve dû xelkê û rêya ber bi bakûr û tuxîban digire.

Ew di rê da dixwaze biçe nexweşxaneya Azadî li Dihokê û binere ka Birayê wî yê di serhildanê da birîndar bûbû di çi rewş da ye, lê nexweşxane li bin topbaranê bi ser yên tê da heriftiye û kesê sax tê da nemaye û birayê wî jî di nav da. Êdî, ew bi her çar zarokên xwe ra rêya gelî ber bi Swaretûka û Metîna digire û heta digehe serê çiyayê Qedumeyî li hindav Aşûtê, ku niqteyek bilind ji sinorê çêkirî yê di navbera başûr û bakûr da ye û li aliyê dî cendirmeyên tirk bi çekên xwe ve hêrişê dikin ser wan û rê nadin kurdên aliyê bakûr alîkariya xwîşk û birayên xwe yên başûr bikin.

Ji wir û heta ew li kampa penaberan li Çelê bicih dibin çend şev û rojên dijwar û pirî êş derbas dibin û em bê hejmar zaro, jin û mêr û pîr û kalên birsî, kesîre, bêtaqetbûyî û mirî dibînin. Ji ber ba û rêbarên nexweş û êş û birsîbûn û tirsê kes li kesê xwedî dernakeve û weha diqewime ku hindek zarokên xwe yên jihêzkeftî û kesên xwe yên salmezin bo mirinê dihêlin û ruha xwe xilas dikin. Wekî roja qiyametê ye û haya kesê ji yê dî nîne û malbat yekûdu berze dikin û ji hev vediqetin û êş xem lê pirtir û girantir dibin.

Em di wêneyekî da dibînin befr û barove ye û zaroyek li ser milê wî ye û yek jî bi şûtka xwe ve girêdaye û li pişt xwe li ser befrê dixişîne û bi destên xwe herdu yên mayîn girtine û hemî qerimî, birsî û di rewşeka pir perîşan da diçin. Berî sinoran derbas bike du zaroyên wî dimirin û li kampa çelê dayika xwe dibîne û jê dizane ku babê wî jî bi rê da miriye.

Behsê reftara dujminkar û nemirovane ya leşker, mît û dewleta tirk li gel wan û bi taybetî di kampê da û hewlên jehirkirina wan dike û çawa hemî yên di kampê da serî li dijî desthilatdarên tirk yên kampê hil didin. Civata tenahiya navneteweyî biryara 688ê dide û li dû wê hêzên Nato û hevpeymanan êdî birêveberiya kampê hil didin ser milên xwe û piştî ragehandina hêla 36 û çêkirina zoma azad li başûrê Kurdistanê, rêya vegerê vebû û ew jî, bi xelkê din ra vegeriya û hat mala xwe li taxa Şehîdan li Dihokê.

Ji rûperê 68: “Xelkê gundi çendîn hewil dan ku harîkariya me biken, me ji destên van nehingan qurtal biken, lê mît û çendirmên rijêma turk qedexe kir, nedihêla kesek nêzîk me bibît, rijêma turk em bi tawanek mezin gunhebar dikirîn, lê tinê guneha me ew bûye ku netewa me kurd e û em yên bi kurdî li gel êk dipeyivîn, peyva kurd li Turkiya ji (efyonî) bivetir e.” 


ناڤێ کتێبێ: پێله‌ک ژ بایێ ره‌ڤا ره‌ش

نڤیسکار: ئه‌حمه‌د بالایی

وه‌شانخانه‌: سپیرێز

سالا وه‌شانێ: ۲۰۱۲

هه‌ژمارا رووپه‌لان: ۱۱٥

 

ڤه‌گێر کو نڤیسکار ب خوه‌ یه‌، د ڤێ رۆمانا به‌لگه‌یی دا، مه‌ ب چاڤێن خوه‌ دکه‌ بینه‌رێ ره‌ڤا ملیۆنی یا سالا١٩٩١ێ و وێ بۆبه‌لاتا ب سه‌رێ وی و خه‌لکێ باشوورێ کوردستانێ هاتی.

دووماهیا ئادارا ١٩٩١ێ یه‌، سه‌ددام شکه‌ستیه‌ و له‌شکه‌رێ وی ژ کووێتێ هاتیه‌ ده‌رێخستن و وی به‌رێ له‌شکه‌ر و جه‌بلخانه‌یا خوه‌ دایه‌ کوردستانێ، دا خه‌لکێ وێ یێ ل دژی وی سه‌ر هلدایه‌ ژ ناڤ ببه‌. هێرش و کوشتارگه‌هـ ده‌ست پێ دکه‌ و خه‌لک به‌ر ب سنۆران دره‌ڤن. ژنا وی ب سه‌ره‌دان ل مالبابا خوه‌ یه‌ و ئه‌و ب ته‌نێ، ب چار زارۆکێن خوه‌ را ل ماله‌ و ئه‌و ژی دکه‌ڤه‌ دوو خه‌لکێ و رێیا به‌ر ب باکوور و توخیبان دگره.‌

ئه‌و د رێ دا دخوازه‌ بچه‌ نه‌خوه‌شخانه‌یا ئازادی ل دهۆکێ و بنه‌ره‌ کا برایێ وی یێ د سه‌رهلدانێ دا بریندار بووبوو، د چ ره‌وش دا یه‌، لێ نه‌خوه‌شخانه‌ ل بن تۆپبارانێ ب سه‌ر یێن تێ دا هه‌رفتیه‌ و که‌سێ ساخ تێ دا نه‌مایه‌ و برایێ وی ژی د ناڤ دا. ئێدی، ئه‌و ب هه‌ر چار زارۆکێن خوه‌ را رێیا گه‌لی به‌ر ب سواره‌تووکا و مه‌تینا دگره‌ و هه‌تا دگه‌هه‌ سه‌رێ چیایێ قه‌دومه‌یی ل هنداڤ ئاشووتێ کو نقته‌یه‌ک بلند ژ سنۆرێ چێکری یێ د ناڤبه‌را باشوور و باکوور دا یە و ل ئالیێ دی جه‌ندرمه‌یێن ترک ب چه‌کێن خوه‌ ڤه‌ هێرشێ دکن سه‌ر وان و رێ نادن کوردێن ئالیێ باکوور ئالیکاریا خویشک و برایێن خوه‌ یێن باشوور بکن

ژ ور و هه‌تا ئەو ل کامپا په‌نابه‌ران ل چه‌لێ بجهـ دبن چه‌ند شه‌ڤ و رۆژێن دژوار و پری ئێش ده‌رباس دبن و ئەم بێ هه‌ژمار زارۆ، ژن و مێر و پیر و کالێن برسی، که‌سیره‌، بێتاقه‌تبوویی و مری دبینن. ژ به‌ر با و رێبارێن نه‌خوه‌ش و ئێش و برسیبوون و تر‌سێ که‌س ل که‌سێ خوه‌دی ده‌رناکه‌ڤه‌ و وه‌ها دقه‌ومه‌ کو هنده‌ک زارۆکێن خوه‌ یێن ژهێزکه‌فتی و که‌سێن خوه‌ یێن سالمه‌زن بۆ مرنێ دهێلن و روحا خوه‌ خلاس دکن. وه‌کی رۆژا قیامه‌تێ یه‌ و هایا که‌سێ ژ یێ دی نینه‌ و مالبات یه‌کوودو به‌رزه‌ دکن و ژ هه‌ڤ ڤه‌دقه‌تن و ئێش خه‌م لێ پرتر و گرانتر دبن.

ئه‌م د وێنه‌یه‌کی دا دبینن به‌فر و بارۆڤه‌ یه‌ و زارۆیه‌ک ل سه‌ر ملێ‌ وی یه‌ و یه‌ک ژی ب شووتکا خوه‌ ڤه‌ گرێدایه‌ و ل پشت خوه‌ ل سه‌ر به‌فرێ دخشینه‌ و ب ده‌ستێن خوە هه‌ردو یێن مایین گرتنه‌ و هه‌می قه‌رمی، برسی و د ره‌وشه‌کا پر په‌ریشان دا دچن. به‌ری سنۆران ده‌رباس بکه‌ دو زارۆیێن وی دمرن و ل کامپا چه‌لێ دایکا خوه‌ دبینه‌ و ژێ دزانه‌ کو بابێ وی ژی ب رێ دا مریه.

بەحسێ رەفتارا دوژمنکار و نەمرۆڤانە یا لەشکەر، میت و دەولەتا تورک ل گەل وان و ب تایبەتی د کامپێ دا و هەولێن ژەهرکرنا وان دکە و چاوا هەمی یێن د کامپێ دا سەری ل دژی دەستهلاتدارێن تورک یێن کامپێ هل ددن. جڤاتا ناڤنەتەوەیی بریارا ٦٨٨ێ ددە و ل دوو وێ هێزێن ناتۆ و هەڤپەیمانان ئێدی برێڤەبریا کامپێ هل ددن سەر ملێن خوە و پشتی راگەهاندنا هێلا ٣٦ و چێکرنا زۆما ئازاد ل باشوورێ کوردستانێ، رێیا ڤەگەرێ ڤەبوو و ئەو ژی ب خەلکێ دن را ڤەگەریا و هات مالا خوە ل تاخا شەهیدان ل دهۆکێ.

ژ رووپەرێ ٦٨: "خەلکێ گوندی چەندین هەولدان کو هاریکاریا مە بکەن، مە ژ دەستێن ڤان نەهنگان قورتال بکەن، لێ میت جەندرمێن رژێما تورک قەدەخە کر، نەدهێلا کەسەک نێزیک مە ببیت، رژێما تورک ئەم ب تاوانەک مەزن گونهەبار دکرین، لێ تنێ گونەها مە ئەو بوویە کو نەتەوا مە کوردە و ئەم یێن ب کوردی ل گەل ئێک دپەیڤین، پەیڤا کوردی ل تورکیا ژ (ئەفیونی)بڤەترە". 

lördag 13 juni 2020

Destnivîseka kurdî ji koleksiyonên Jabayî

Destnivîseka kurdî ji koleksiyonên August Kościesz Żabayî û giringiya wê bo etnografiya polonî

Werger ji Polonî: Sidqî Hirorî


»Maria Paradowska (1932 – 2011)

Kurdistan û berî her tiştî kultura kurdan; miletekê ku li wê derê dijît, babetek e, ne bes di literatura zanistî de lê herweha di literatura giştî ya polonî de kêm hatiye nasîn û kêm kar tê de hatiye kirin. Gelek xebatên lêkolînvanên biyanî û şehrezayên vê problemê, bi taybetî yên sedsala 19yê û herweha ji sedsala 20ê nehatibûn wergerandin bo ser zimanê polonî. Ji bilî pirtûka A. R. Qasimloyî (1) ya li vê dawiyê hatiye weşandin. Hejmara kêm ya xebatên xwemalî li ser van pirsgirêkan weha dide zanîn ku ev problemek e hema bêje bi yekcarî di nivîskariya me de nehatiye livandin. Lêkolîn û xebatên polonî yên yekemîn yên peywendîdar bi Kurdistanê bi navên Karol Brzozowski, Aleksander û Wladyslaw Jablonowski û August Kościesz Jabayî (2) ve tên grêdan. Kêmhejmara çavkaniyên polonî ji bo naskirina dîrok û kultura kurdan û herweha nebûna wergerên biyanî bûn egera hindê ku ev babet hêj li benda xebatên ciddî û berfereh be.

Yek ji sedemên ku rê daye naskirina vê pirsgirêkê bêguman destnivîsa nivîskarê kurd Mehmûd mela Bayezîdî ye, ya ku di sala 1963-yê de li Moskvayê hatiye weşandin, ku ji xirvekiriyên (koleksiyonên) rojhilatnasê polonî August Kościesz Jabayî ye (3). Ev destnivîs dokumenteka pir bihadar ya çavkaniyane ye, ku gelek zanyariyên balkêş li ser jiyana kurdan dide û ji bo vê jî ew hêjayî hindê ye ku bêtir li ser bêt rawestiyan. Herweha ew poloniyê ku bûye egera peydakirina vê desnivîsê û gelek salan mijûlî civandina materyalên li ser kurdan bû, hêjayî pîçek balkêşanê ye.

August Jaba (August Źaba) kurê Dominikî (xudanê pileya Husarî -pileyeka leşkerî ya bilind bû di leşkerê siwarçakên polonî yê ku di sedsala 17yê de hebû û bi Husaria dihat bi nav kirin. wergêr- û xudanê milkên Swierznoyê bû) û kurê Anna Holowiankayê ye, di sala 1801ê de li Kraslawê ji dayik bûbû (4). Ew ji malbateka polonî ya xanzade ji wîlayeta Polockê ye. Wî xwendina xwe ya bilind li unîversiteyê li Wilnayê, ku ji destpêka sedsala 19yê bingehekê hêzdar yê rojhilatnasiyê bû, dest pê kir. Tevgera rojhilatnasiyê li vî bajarî di destpêkê de girêdayî teologiyê bû. Pirsa dana dersên zimanên rojhilatî di beşa literaturê ya unîversiteyê de bo cara yekê di sala 1809ê de hat behis kirin. Her di eynî wextî de projeya damezrandina enstîtuyeka serbixwe ya zimanên rojhilatê li unîversiteyê, ku pêk bêt ji beşên mîna tirkî û farisî û erebî, hate pêş. Nebûna kadirên zanistî rê neda bicihanîna wan hizran, evca biryar hat dan ku kandîdan bo xwendina rojhilatnasiyê bişînin derveyî welatî. Herçend li Wilnayê bingeha xwendinên rojhilatnasiyê nikaribû bêt vekirin lê û her ji wê dorhêlê ew grupa gencan pêk hat, ya ku paşî desthiltirîn rojhilatnasên wek August Jabayî (5) jê peyda bûn.

Piştî prosesên filareskî, dema ku beşekê gencên Wilnayê neçarbûyî unîversiteyê bihêle û berê xwe bide xwendinê di kûratiyên Rûsyayê de, li Petersburgê, Moskvayê û Kazanê, hîngê û her ji sala 1824ê Jabayî xwe da ber xwendina zimanên rojhilatî di Enstîtuya Zimanên Rojhilatî ya ser bi Kolegiuma Pirsgirêkên Derveyî ya Departementa Asyayî li Petersburgê. Ew, ji sala 1828ê, dema ku bi karê leşkerî di konsulxaneyan di rojhilata naverast de radibû, di konsulxaneya rûsî li Jafayê û paşî li Salonîkê û Smîrnayê wergervan (dragoman) bû. Wextê ew li Jafayê bû Grecznikayê şû bi wî kir û îhtimalen ew keça konsulê rûsî yê wê derê bû. Wî ji wê çend kur û keç hebûn. Yek ji kurên wî Teodor bû (efserê leşkerê rûsî bû û li ser şerên li Qefqasê hatibû xelat kirin. Duya ji keçên wî şû bi du kenkeneyan ji binemalên Levantînî yên navdar kir) ew jî Testa û d’Andria bûn ku ji wan di wê serdemê de beşekê mezin yê wergervan (dragoman) û konsulên ewropî li Tirkiyeyê (6) derketin.

Jaba di sala 1848ê de bû konsulê rûsî li Erzerûmê li rojhilata Tirkiyeyê û ew di vî karê xwe de heta sala 1866ê ma. Evca ew bi dirêjahiya gelek salan li wan cihan bû ku hîngê piraniya xwecihên wan kurd yan ermenî bûn û wî her di wan salan de xwe da ber vekolînên li ser kurdan. Piştî ku ew di sala 1866ê de teqawid bû, ew li Smîrnayê, dibe her li cem malbata jina xwe binecih bû û li 3-yê meha yek ji 1894ê li wê derê mir.

Hezkirinên August Jabayî yên rojhilatnasiyê û danûstandinên wî yên domdirêj bi xelkê kurd re rûgeha karên wî yên lêkolînavaniyê dest nîşan kir. Wî hemî hizra xwe da ser naskirina folklor û kultura vê grupa neteweyî. Lê bê şik divêt tiştekê din jî ku kartêkirina xwe li ser vê mijûlahiya wî hebû nehêt ji bîr kirin. Her di dema mana wî de li Erzerûmê jiyan kete nav tevgera kurdolojiyê li Rûsyayê. W. Dittel, yê ku li Rûsyayê kar dikir, di salên çilan de ji sedsala XIXyê û ne gelek wêvetir ji wî zanayê rûsî I. Berezinî dest bi vî karî kir. Wan berî her tiştî giringî da zimanê kurdî. Lê ew tekstên kurdî yên ku wan bi kar dianîn ne her tim timam bûn û ew gelek caran ne timam û rast nivîsandî bûn, ji ber ku piraniya wan ji zimanê nivîskî yê duristkirî, ne ji zimanê ku pê dihat axiftin bûn.Vê mijûlahiya ku ser hildayî Akademiya Rûsî ya Zanistan pal da ber mijûlbûnê bi pirsa xirvekirina tekstên kurdî. Wî çaxî, wan daxwaza hinartina materyalan ji wan rojhilatnasan yên ku li wan cihên kurdnişîn bûn û Rûsyayê nûnergehên xwe lê hebûn kir. Bi vî awayî B. Dornî, nûnerê Akademiyê li ser hindê li gel Jabayî li hev hat û wî dest pê kir tekstên kurdî ji Akademiyê re hinartin (7).

Tiştê din yê ku bi rengekî ji rengan heza kudolojiyê li nik Jabayî dariştî bêguman ew rastî bû ku ew bi xwe, wekî perwerdeyê dorhêla orientalîst ya polonî li Wilnayê û Petersburgê bi seqaya romantîzmê ve hatibû têr kirin. Hezkirin ji zimanê neteweyî û adetên wî di salên bindestiyê de weha kir ku polonî bi çarenivîsa neteweyên rojhilatê yên biçûk û bindest, yên ku xebat ji bo parastina kultura xwe û karektera xwe ya neteweyî kirî ve mijûl bibin. Ev daxwzên bi terzekî ji hev nêzîk, bala poloniyan xiste ser kêmaniyên neteweyî yên tepeserkirî yên li Tirkiyeya Osmanî dijiyan û ji wan kurdan(8).

A. Jabayî, tevî ku wî piraniya jiyana xwe li derveyî tuxîbên welatî û karguzariya rûsî de derbas kir, wî xwe her bi polonî didît. Wî di demê mana xwe de li Smîrnayê danûstandinên baş bi Polonyayê re hebûn, ji wan peywendiya wî bi E. Znatowiczê torevan yê ku niyasê wî bû. Lê ew poloniyên ku ji tirkan re kar dikir hez ji wî nedikir. Ev jêheznekirin ji hindê dihat, demê ku Jaba karmendê qeyserî bû li Erzerûmê, ew beşdar bû di operasiyonekê de ku armanc jê rahêlan û veguhastina wan poloniyan bû yên ku ji Rûsyayê hatibûn Tirkiyeyê û li benda şerî bûn di navbera herdu dewletan de. Li aliyê din A. Jaba, ji ber bizavên wî yên zanistî li Rûsyayê, bilind hat nirxandin. Wî herweha Nîşana Şerefê (yek ji mezintirîn xelatên fransî ku li sala 1802-yê hatibû dest pê kirin û ji bo xebatên sivîl û leşkerî dihat dan) û pileya Mecîdiyê û gelek xelatên rûsî wergirtin û ew herweha şêwirmendê dewletê bû.

A. Jaba bi xwe çi carekê li Kurdistanê nebû, lê ew û nemaze di dema nêzîkî bîst salên mana xwe de li Erzerûmê gelek rastî xelkê kurd hat. Wî xwe bi tenê da ber komkirina tekstên kurdî yên orijînal û di vî karî de zanayên herî baş yên kurd û herweha lêkolînên li ser zimanê kurdî jê re arîkar bûn. Wî, di hevkariya xwe de bi Akademiya Rûsî ya Zanistan re, li dawiya sala 1856-ê tekstên xwe yên komkirî yên yekê ji Akademiyê re hinartin. Wî, her ji wî wextî, bi awayekê sîstematîk, materyalên ku wî berhev dikirin ji Akademiyê re dişandin. Herweha di nav wan materyalan de şîir û pendên pêşînan yên tirkî yên wergerandî bo ser zimanê kurdî jî hebûn, herweha jî di nav wan de stiranên milî yên kurdî yên orijînal yan jî kurtiya berhema nivîskarên kurd yên dawiya sedsala XVI, xebatên Jabayî bi xwe yên wecdîtî ji materyalên kurdî yên eslî, ferhengokên li ser hinek eşîrên kurdî, komên çîrokan, note li ser gramer û bingehên zanistê zimanê kurdî (zarê kurmancî) hebûn. Komisyona Akademiyê bi pirbihadarî materyalên ji aliyê A. Jabayî ve gehiştibûnê hilsengandin, wê kêmtir biha da wergeran û li cem wê bêtir qîmeta xebatên orijînal yên ku ji aliyê wî ve hatibûn şandin hat berçav girtin. Wê herweha giringî da zanyariyên biografîk yên di warê helbestvanên kurd yên nenas de, agahdariyên têr li ser eşîran li gel transkrîpsiyona fonetîk ya tekstan li gor rênivîsa fransî û wergera wan bo ser zimanê fransî. ‘Qîmeta wan materyalan ji bo fîlolojî, etnografî, statîstîk û dîrokê bilind hat hilsengandin'(9). Ew tekstên ku ji aliyê Jabayî ve dihatin hinartin, ji aliyê P. Lerchî ve, Îranînasê ku li Rûsyayê kar dikir, dihatin edîte kirin.

A. Jabayî gelek xebat di warê babetgeriya kurdî de nivîsîn (10), lê tiştê ku ew di wan deman de bi navûdeng û pêş xistî ferhenga zimanê kurdî bû. Wî gelek salan li ser wê xebat kir, heta piştî ku bûbû muteqaid û xwe veguhastî Smîrnayê jî. Wî hîngê peywendiyên xwe bi Akademiyê re qut nekirin û berdewamî da karê xwe li ser tekstên kurdî yên li Erzerûmê hatibûn bidestxistin û herweha ew tekstên nû yên ku ji kurdên berbelav li seranserî Tirkiyeyê digehiştinê. Wî di sala 1867ê de destxeta ferhenga xwe ya kurdî-rûsî-fransî ku pêk hatibû ji 656 rûpelan pêşkêşî Akademiyê kir û paşî 721 rûpelên destxeta ferhenga fransî-rûsî-kurdî, li gel 100 diyalogên kurdî yên nivîsandî, tevî wergerên wan yên fransî bi rê kirin. Ev materyalên ku ji aliyê îranînasê elmanî Ferdinand Jusiyî ve kar li ser hat kirin, bi navê Dictionnaire kurdefrançais par M. August Jaba, publiêe par M. Ferdinand Just li Petersburgê di sala 1879ê de hat weşandin (11).

Tevî ku ‘bala wî hatibû kişandin bo ser erkê nivîsandina bi polonî’ (12), A. Jabayî hemî xebat û materyalên xwe bi zimanê fransî nivîsandin. Lewma jî ew di nav civaka polonî de kêm naskirî ne. Rastiyeka din jî bû egera wê kêmnaskirina berhemên wî li Polonyayê, ew jî ew bû ku Jabayî ji Akademiya Rûsî ya Zanistan re kar dikir û destxetên xwe jî dihinartin cem wan û ew li wir çap kirin û weşandin. Piraniya berhemên wî li pirtûkxaneya polonî nahên dîtin. Em bi bîr tînin ku ew take kes e ku zanayê zimanê kurdî ye û danerê ferhenga fransî-kurdî ye (13). Wî komeka dewlemend ji destxet û materyalên kurdî hebûn. Wî bi rastî yek ji komên herî dewlemend ji wî terzê materyalî xirve kir. Wî hemî destxetên bihadar kirîn, wî bi kurdan bi xwe re kar kir, çi yên ku materyal jê re nivîsandîn û çi jî zanyariyên devkî danê, wî herweha ew xebatên li cem wî balkêş bûn ji zimanên farisî, tirkî û erebî wergerandin. Ew xudanê bi dehan destxetên kurdî bû ku pêk hatibûn ji tekstên ku ji aliyê çîrokbêjên (narratorên) kurd ve ji Jabayî re hatibûn nivîsandin, li gel wan destxetên kevin yên helbestvanên kurd yên sedsala şazdeyê û hejdeyê ku ji aliyê wî bi xwe ve hatibûn bi dest xistin.

Ji bo naskirina çawaniya komkiriyên A. Jabayî mirov dikare vegere ser dîtina Ignacy Holowinski, yê ku di sala 1839ê de çûbû serdana Jabayî li Smîrnayê (Izmîrê) û paşî li ser hindê nivîsî ku -ev ji J. Reychmanî hatiye wergirtin- ‘wî komeleyeka berhemên rojhilatê yên bijare û buhadar hene. Pirtûkxaneya wî ji bilî bergên çapkirî, ji 260 destnivîsên erebî, farisî û tirkî pêk hatiye'(14). Piştî sala 1868ê beşekê van materyalan hat veguhastin bo nav koleksiyonên Pirtûkxaneya Giştî li Petersburgê -ku niha dibêjinê pirtûkxaneya Saltykowa-Szczedrina li Leningradê, beşekê din ket nav hinek koleksiyonên din mîna koleksiyonên Museuma Brîtanî li Londonê, Destxetên Jabayî yên ku di pirtûkxaneya Leningradê de bûn, ji aliyê M. B. Rudienkoyê (15) ve kar li ser hat kirin.

Hemcar ev karê hind mezin yê A. K. Jabayî li Polonyayê kêm naskirî ye. Li vê dawiyê nivîsa J. Reychmanî ev valahiya di warê rojhilatnasiyê de heyî pir kir. Xwediyê vê nivîsê ji bilî agahdariyên biografîk, bi awayekê xwepirmandîkirî û bi çavekê bibliografîk çû ser behsê piraniya xebatên Jabayî, ew bi taybetî çû ser behsê wî wek pêşengê warekê nû yê rojhilatnasiya kurdolojiyê(16). Lê heta niha, ji aliyê etnografî ve, wek pêwîst, li ser kar û xebatên Jabayî yên nasandina kultur û jiyana kurdan nehatiye kar kirin û û ew wek pêwîst nehatine nirxandin. Ev kêmasiyeka mezin e ji ber ku zanista polonî pêwîstî bi jêder û xebatên girêdayî vî babetî heye. Bê guman xebata A. Jabayî bihayê xwe yê mezin ji bo dîroka etnografiya polonî di warê lêkolînên neewropî de heye.

Yek ji destxetên ku di nav komkiriyên Jabayî de bû, nivîsa M. Bayezîdî ye ya bi navê “Adat û risûmatnameê ekradiye”. Ev parçeyek e ji wan hemî berhemên ku ji aliyê Jabayî ve hatine xirve kirin, parçeyek e ku pir baş kultura kurdan bi me dide nasandin. Ev herweha jî bala me dikişîne ser bihayê etnografî yê mezin yê wan materyalên ku ji aliyê wî ve hatibûn civandin. Evca pir giring e ku em kêmtişt parçeyekê ji koleksiyonên wî binasin.

Xwediyê vê tekstê zana û heciyê kurd, Mehmûdê Bayezîdî ye, ku li Tirkiyeyê dijiya. Ew yek bû ji jêderên Jabayî yên zanyariyan û wî li ser daxwaza wî materyalên girêdayî kurdan nivîsîn. Ew li dorhêla sala 1797ê ji dayik bû, ew mirovekê xudan şiyaneka piralî bû, pir hişyar û têgehiştî bû. Ew baş di zimanê erebî, farisî û tirkiyê de zal bû û pir baş literatûra wan miletan nas dikir. Hewesa M. Bayezîdî bêtir ketibû ser literatûr û zimannasiyê. Wî gelek tekstên folklorî nivîsîn, gelek werger ji zimanê tirkî û farisî kirin, gramera zimanê kurdî berhev kir, çend xebat di warê wê gramerê de li gel çend pirtûkan bo xwendingehên kurdî nivîsandin. M. Bayezîdî bi dirêjahiya çend salan dostê A. Jabayî bû û arîkariya wî di civandina destxetên kurdî de kir. Ew wekî kesekê şehreza di adetên miletê xwe de, çavkaniyek û berdestkerekê baş yê zanyariyan bû (17).

Her wekî M. B. Rudienko me aghadar dike (18), destxeta M. Bayezîdî “Adat û risûmatnameê ekradiye” bi zimanekê sade, yê nêzîkî zimanê kurdî yê axiftinê yê nûjen hatiye nivîsandin. Du nisxeyên vê berhemê di nav komkiriyên Jabayî de hene. Yek bi destxeta M. Bayezîdî bi xwe hatiye nivîsandin, yan din jî kopiya orijînalê ye. M. B. Rudienko salên 1858-1859ê bi salên duristbûna orijînala destxetê dest nîşan dike û dibêje ku di navbera rêzan de û li ser margînala wê berhemê transkrîpsiyona latînî ya lêkerên infinitîf ku di tekstê de hene, li gel wergera fransî ya hinek peyv û terman hene. Di rûpelên aliyê rastê de teskta kurdî cî girtiye û di rûpelên aliyê çepê de transkrîpsiyona latînî ya tekstê cî girtiye. Ev hemî destxet bi hibrekê reş hatiye nivîsandin û bi bergekê kartonî yê şîn hatiye cilid kirin.

Kopiya destxetê, li gor M. B. Rudienkoyê di sala 1868-ê de li Smîrnayê durist bûye û ji bilî teksta kurdî ya orijînal wergera fransî ya A. K. Jabayî jî li gel pêşgotina bi zimanê fransî pê re ye. Teksta kurdî û transkrîpsiyona wê ya latînî li ser rûpelên destê rastî ne, ku li ser du kolumnan hatine dabeş kirin û li ser rûpelên destê çepê jî wergera fransî heye. Li margînalan, di bin teksta kurdî de û bi nivîseka erebî -qaşo bi destxetê A. Jabayî- lêkerên infinitîf yên di tekstê de heyî hatine dan. Hemî bi bergekê kesk yê ji kartonî hatiye cilid kirin. Di pêşgotina navbirî de behsê egerên hindê dike ka çima M. Bayezîdî paşnavê xwe çi caran li ser destxetên xwe nenivîsî. Egera hindê jî ew bû ku ew ditirsiya ku ew ji aliyê rûhaniyên misilman ve li ser agahdarkirina ‘kafiran’ bi detalyayan ji jiyan û adetên miletê xwe bêt gunehbar kirin. M. B. Rudienkoyê ev destxet li ser bingehê orijînalê ji çapê re amade kir. Ew di sala 1963yê de li Moskvayê hat weşandin û pêk hatiye ji wergera rûsî ya timam ya teksta orijînal li gel teskta kurdî. Bi wergera rûsî re zanyarî ji aliyê M. B. Rudienkoyê ve hatine dan û ew hatine wergirtin ji lêkolînên wê yên meydankî û ji çend jêderan û berî hemiyan xebatên O. L. Wilczewski, T. F. Aristowej, S. A. Egiazarowa, A. A. Arakelana û K. Chaczaturowa (19). Di wergerê de herweha zelalkirin û agahdariyên kurt hene ku ew hîn di nisxeya orijînal de ji bal A. Jabayî ve hatibûn kirin.

»Rûpelek ji desxetê

Materyalên di destxeta binavkirî  de ne, bi hemî ve li ser ‘urf û adetên kurdên herêma rojhilata Tirkiyeyê, li dormandorê gola Wanê heta digehe deverên Hekarî, Bitlîs, Mûş û Horasanê ne. Li gor M. B. Rudienkoyê adetên kurdên van deveran gelek nêzîkî û gelek caran jî eynî adetên kurdên Îran, Îraqê yan çi kurdên êzidî ne (20). Lê ev bi rengekî ji rengan ne hertim weha ye, ji ber ku gelek ferqên hûr hene ku ji egera kartêkirina miletên cida yên cîran yan dewrûbera geografî ya jêkcida peyda bûne. Bi taybetî kurdên êzidî, ji ber xusûsiyeta forma bîr û bawerên wan û hesta jêkcidahiyê û gelek formên kulturî yên jêkcida.

M. Bayezîdî di xebata xwe de behsê hinek elementan di meydana, berî her tiştî, peywendiyên civakî û zanîna gelêrî û baweriyên kurdan de dike û kultura materyal bi yekcarî li rexekî hiştiye. Em ji ya dawiyê hema bi tenê hinekê li ser xanîsaziya kurdî, sexbêriya heywanan, xwarinên xelkî û senetên destî û bazirganiyê distînin. Destxet bêtir agahdariyan li ser jiyana kurdan ya koçeriyê û çend formên kulturî yên girêdayî wê dide. M. Bayezîdî bi taybetî diçe ser pirsên girêdayî peywendiyên di navbera kurdên koçer û kurdên binecihbûyî. Lê cihê mezintir di destxetê de bûye cihê ‘urf û adetan. Nivîskar bi dirêjî li ser ‘urf û resmên ji dayikbûna zarokan, sinetkirin, nîşanî û dawet, serûberên dawetan radiweste, ji bilî van jî diçe ser behsê pirsên berdanê û adetên veşartina miriyan yên di nav kurdan de belav. Destxet herweha diçe ser behsê tradisyonên kevnar yên heta di serdemê nû de jî mayîn, wekî tolstandin yan ‘tola bi xwîn’ û zibareyan. Herweha agahdarî ji aliyê M. Bayezîdî ve li ser cihê jinê di civaka kurdî de û li ser maf û erkên wê hatine dan, herweha jî çûye ser behsê pirsa pêşhikmên zaldar yên xêvzankî, bi alîkariya tiştên cor bi cor û bûyer û qewimînên xwezayî, dermankirina nesaxan bi niviştî û bazbendan û xêvzankî. Ne bê behr e ji wesifkirina merasîmên cejnan, leyistik û yariyan li gel govend û stiranan. Sexletên taybet yên miletê kurd, wekî mêvandarî, egîdî, giravî, hurmeta pîr û desthilatdaran, lê herweha tolstandin (heyfhilanîn), neyarî û heza talanê.

Materyalên di destxetê de berçavkirî, bi rengekê gelek bê tertîb hatine dan. Gelek pirs tev li hev dibin, gelek caran hinek elementên kulturê yên ji hev cida di eynî berperê de tên berçav kirin, bê jêkvavêrkirin û dabeşkirina grafîkî. Wekî mînak di rûpela 20ê de zanyarî hene li ser parastina malûmilk û dewlemendiyê, zanistê nivîsandinê li cem keçan, rola jinên pîr, xirafat û pêşhikmî, dermankirin li cem hekîman, giriyan li ser ji destdana heywanan û girî li ser ji destdana kesekê nêzîk; di rûpela 27ê de zanyarî li ser ji dayikbûna zarokan, hejmara jinan û telaqdanê, mîratên ku digehin jinan, kincên miriyî, ahengên peywendîdar bi roja jidayikbûna pêxemberî, nîşanî û dawetan (21). Nivîskar behsê yek adetî di yek cihî de nake, lê ew gelek caran vedigere ser behskirina wî. Ji bo nimûne em behsê terîtbên dawetan di rûpelên 12, 19, 27-29, 59, 61ê û behsê tertîbên veşartina miriyan di rûpelên 17, 27, 50ê de dibînin (22). Di behskirineka berferh de li ser materyalên di destxeta M. Bayezîdî de pêwîst e bêt gotin ku ew rastiyên ji aliyê wî ve hatine civandin û behiskirin hemî wêneyên jiyana kurdan û yên pê ve girêdayî ji peywendiyên civakî, zanyariya gelêrî û baweriyên vê grupa etnîkî berçavî me nakin. Lê tevî wê jî ew dimînin wekî çavkanieyeka dewlemend ya zanyariyan, ku hindik jî be rê li ber naskirina me bo kultura kurdan xweş dike.

M. Bayezîdî, ku bi xwe kurdekê binecihbûyî bû, di gelek materyalên xwe de cihî dide jiyana xelkê kurd ya koçeriyê. Ev grupên koçer her wekî ji behsê M. Bayezîdî diyar dibe, ji bo bidestxistina çerwanan salê çend caran cihê vehewyana xwe diguhorî. Li buharê, tam li 20ê adarê, her wî demê koçeran ciyên xwe yên zivistanî dihêlan, wan reşmalên xwe her li nêzîk vedidan, di qelş û derzên kevirîn û li erdên derberdayî di demê zabûna berx û bizinan de. Ev cihê manê bi war-koz dihat bi nav kirin. Piştî bidawî hatina vî wextî wan xwe bo havînê vediguhaste çerên çiyayî yên bilind, ku bi zozanan dihatin bi nav kirin. Ji bo ku di demê payîzê de vegerin ve nav war-kozan. Her çend deh malan warê xwe hebû, û malbateka weha ya hevbeş bi zomê dihat bi nav kirin. Wekî prensîp kesê warê yê din nedigirt, ji ber ku karekê weha dê bibûya egera telihevî û arêşeyan di navbera eşîran de.

Di demê barkirinê de bo cihine din hemî tiştê heyî li hespan dihat bar kirin.Li serê karwanî çend çekdarên ku bi pêş-koçî dihatn bi nav kirin bi çekên xwe ve di haletê amadebûnê de bûn. Li pey wan jinên ku serên hespên barkirî dikêşan diçûn û li pişt wan jî kerên pezî û heywanên din. Di demê çûna karwanî de bi rojê û her weha bi şevê jî zelaman bi çekê xwe ve, ji tirsa bi serdegirtina eşîran, nobedarî dikir. Ji bo parastina reşmalên serokeşîrî û pîrê zomê, du nobedar ji her yekî re hebûn. Nobedaran di haletê xeteriyê de hemî xwecihên zomê hişyar dikirin û reşmal ji wê derê dibirin û xwe ji bo şerî amade dikir (23).

Encax di xweamadekirina barkirinê de bo cihên zivistanî, amadekariyên şerî li hember êrişan dihatin rawestandin. Lê ev nedihat maneya aştiyeka tam, ji ber ku di xweveguhastinê de bo cihên zivistanî kurdan reşmalên xwe li nêzîkî gundên xelkekê xwecihbûyî ku peywendiyên wan di pirî caran de pê re bi arêşe bûn vedidan. Her çend wan xwe wekî mêhvanên gundî didît, lê ew li ser kîstê gundiyan dijiyan. Eger li zivistanê hinek heywanên koçeran ji kerî û garanên wan veresiyabana, wan, demê ku ji wê derê bar dikir, hinek heywanên sax yên gundiyan dibirin û digot: ‘…heywanekê min li vê zivistanê li vî gundî ji dest min çû, vaye ez vî heywanî li cihê wî dibim (24). Evca weha peywendiyên di navbera kurdên koçer û kurdên akincî de ne baş bûn. Koçeran rûniştivanên akincî bi goranan bi nav dikirin. Wekî mînak pir kêm caran keçên ji grupên koçer didan şû bi rûniştivanên xwecihbûyî û berûvajî. Li gor koçeran goran xelkekê bê xêr û tirsinok in û zarokên wan tiral û tirsinok in û bi kêr çi nahên. Wan di şeran de çi caran kurdekê akincîbûyî ji xwe re nedikire hevpeyman, ji ber ku ew ji wê piştrast bûn ku ew dê zû ji qada şerî bireve. Bi dîtina wan jinên gundî qet bi kêrî wê nedihatin ku bibin jinên koçeran, ji ber ku ew ne rûxweş bûn, wan hez ji rehetiyê dikir û nedikarîn tehamula jiyana koçeriyê bikin. Gundiyan jî ji aliyê xwe ve koçer wekî diz û cerdevanên pozbilind didîtin. M. Bayezîdî dibêje di rastiyê de peywendî berê hêj xerabtir û dijminanetir bûn, Koçeran di demê mêhvandariya xwe de li nêzîkî gundan alîk ji bo dewarên xwe didizî û pez û berx û mirîşk vedikuştin û goreyên hiriyê û pareyên zêrî, di demê ji wê derê barkirinê de, bi xwe re wekî diyarî dibirin. Ew bi vî rengî ji gundekî diçûn gundekê din û wextê dibû demê durîna dexlî, wan gwînîkên xwe yên vala didan gundiyan û digot: ‘…bi dexl û danî tijî bikin. Wan viya û neviya diviyabûya wan ew gwînîk pirkiribûna, û koçeran ew dibirin. Eger gwînîk nehatibûna pir kirin wan hîngê heywan dibirin. Neheqî û tadariyên weha heta van salên dawiyê jî zal bûn’ (25).

Nivîskar di demê nivîsîna materyalên xwe de îtîraf dike ku tevî ketina gelek koçeran bo nav jiyana akincîbûnê û hilweşiyana hêza serokeşîran, hêj eşîrên koçer ji bo xelkên akincîbûyî xeter bûn. Rojane xanî û kadîn dihatin şewitandin, berdana garanan bo nav çer û bîstanên kurdên akincî, yên ji tirsa encaman bi nermî tehamula vê hemî tepeserkirinê kir (26).

Şêngista aboriya kurdan, wekî bo me ji wan materyalên, di vî warî de ne gelek in, yên M. Bayezîdî diyar dibe, bi awayekê serekî bixudankirina pezî bû. Ew di nav kurdan de gelek bihadar bûn, heta malbatên dewlemendtirîn jî pez ji bo goştî ji xwe re serjê nedikirin, bes di haletê nexweşketina heywanan yan hatina mêhvanekê qîmetbar de. Jidestdana pezî ji ber rewşên xerab yên seqayê dibû egera xemeka mezin. Carekê, her wekî M. Bayezîdî dinivîse, weha qewimî ku xudanê hezareha pezan, ew hemî pez di egera sermayeka qerimî de ji dest dan. Ev kesê ziyanpêketî bi giriyeka mezin çekê xwe li bejna xwe aland, xwe havêt ser hespî û bi xardan di navbera reşmalan, berê tivenga xwe da esmanî û gule berdanê û  û dest bi peyivên dijûniyê kir: ‘Xwedê, te pezêd min qir kirin, tu li ku yî? Were em bikine şer’. Di wê gavê de ew ji ser hespî ket û mir. Gelek adet û teqalîd girêdayî xwedîkirina pezan bûn. Şivanên şehreza, yên ku ji nav hezareha kehirkan dişiyan wan ji hev cida bikin û bê xeletî wan bidin gel dayikên wan, di piraniya caran de sexbêrî ji pezan dikir (27).

Mirov dikare li ser bingeha materyalên M. Bayezîdî bibêje ku herweha sexbêrîkirina hespan jî roleka mezin di aboriya kurdan de dîtiye. Wan bes hespên ji nifşên bijare xwedî dkirin û ew – wekî nivîskarê destnivîsê dinivîse – nifşê keêl, hed, seklawî û mîeng. Ev hemî nifiş yên baştirîn, gelek xwegir û bi hêz bûn. Şêxên kurd yên navdar hêştir jî hebûn. Her weha di nav kurdan de seyên ji nifşên bijare dihatin bilind nirxandin, ji ber ku ew nobedarên pir baş bûn bo pez û milk û malî. Ji bo seyekê baş 10-15 pez dihatin dan (28).

M. Bayezîdî dinivîse ku xwarina kurdan bi awayekê serekî li ser berhemên şîrî bû. Xwarina serekî ya rojane, berî her tiştî ya xelkê hejar, nanê cehî yan nanê garisî, dew, mast û jajî bûn. Goşt gelek kêm dihat xwarin. Nan bi tiştekê gelek pîroz dihat nas kirin, pir caran sond bi nanî dihat xwarin û dihat gotin ku ew kesê nanî nexwe, kesekê dûrî Xudê ye û hurmeta qanûnan nagire. Qenaeteka wesa jî belav bû ku nanê yekê yê ji tenûrê derxistî ne yê xwarinê ye, goya ku ew ji aliyê zelamekî bihata xwarin dê bibûya egera mirina jina wî.

Xwarina xelkê dewlemend bêtir texlît bû. Carna di nav hinek eşîran de adetek weha berbelav bû ku axayî hemî xelkê eşîra xwe gazî dikir ser xwarinê. Ji aliyekê din ve û bi minasebeta cejn û şehyanan gelek texlîtên xwarinan dihatin durist kirin, wekî pûxîn -rengekê nerim yê nanê şirîn yê duristkirî ji arê di nav gelek duhnî de qelandî (sor kirî), helîse -zadê duristkirî ji libên genimî, goştê mirîşkan li gel duhnê helandî, yan jî kade -kêka têkelkirî bi duhnî û şekirê. Tevî vê jî xwarinên bi giştî ji aliyê kurdan ve dihatin xwarin, ne pir bûn û heta di dawet û ahengên din de xwarina serekî birinc û goştê di nav gelek duhnî de li gel çêkiriyên şîrî bûn. Kurdan alkohol venedixwar (29).

Mirov dikare di warê kultura madî de gelek zanyariyan li ser mimariya kurdî  bibîne. Xelkê koçer di reşmalan de dijiya, ew reşmalên ku ji tevnê rîsî yê reş yê zivir û gelek di berêk re dihatin çê kirin, serbijêr û meyilbûyî û bi stûnên ji darî di erdî de qutayî radixistin. Reşmalên kurdî ji ber meziniya wan dihatin feriq kirin, ew jî dima girêdayî çendiya stûnan. Xelkê hejartir di reşmalên bi du yan sê stunan de dijiyan, dewlemend û serdarên eşîrê di yên bi deh stşnî de. Ev reşmal di nîvê de bi perdeyekê dihatin dabeş kirin li ser beşê jinan û yê mêran, beşê mêran pirî caran wekî cihê civînan, ku bi dîwanxanedihat bi nav kirin, dihat bi kar anîn. Jin bi mêrên xwe re di kwînên biçûktir de radiketin (30).

Bi awayekê marginal M. Bayezîdî diçe ser behsê rola tîcaretê û pareyî di nav kurdan de, ew qala rengên çekan dike û hinek agahdariyan li ser senetê û xemla jinên kurd dide (31).

Berferehtir di materyalên berçavkirî de behsê pirsgirêkên civakî têt kirin, nivîskarê destnivîsê di vê de balê bi taybetî dikêşe ser rola serdarên eşîrê û melayan û pîran di civaka kurdî de, ew herweha bi rengekî diyar dike ku cihê jinan di vî tevnê civakî de ferq e ji ya jinê di cîhana erebî de.

Serdarên eşîran li gor Bayezîdî di nav kurdan de hurmeteka mezin hebû. Desthilata wan bi mîrat bû. Guhdariya wan pir dihat kirin, bes ku wan bangek ji bo bicihanîna erkên qewm û eşîriyê kiriba, mîna arîkariya yên hejar di nav qewmî de û sexbêrîkirinê ji wan, da bibe egera hevrikanê li sera hindê. Mala şêxî li cem xelkî cihekê xwe yê taybet hebû, ji bo nimûne heger yekî destdirêjiyek kiriba û wî paşî xwe li mala şêxî veşartiba, ew ji rahêlana li dû xwe rizgar dibû. Şêx bi xwe ne kesekê destdirêjîlêkirinê bû, kesê bisteh nedikir çi tiştê wî bidize. Wî desthilata jêkvekirina eşîrên pevçûyî hebû û herweha wekî kurdan bawerî bi hindê dihat, saxkirina mirovên nexweş û bi taybetî xelkê dînbûyî. Lê Bayezîdî bi xwe îtîrafê bi hindê dike ku şêx di piraniyê de mirovên dilreş bûn, wan desthilat ji bo meremên xwe yên egoistî bi kar dianî (32).

Herwha peywendiya kurdan li gel melayan jî cihê qîmetdanê bû. Li her zomekê melayek hebû, ku xelk gazî dikir nivêjê û mehir dibirîn û di veşartina miriyan de beşdar dibû û di arêşeyan de gotina xwe hebû. Wî herweha zarok jî hîn dikirin. Mîna şêxî, wî jî desthilata jêkvekirina eşîrên pevçûyî hebû. Zekat, yanî dayîna ji aliyê Quranê ve destnîşankirî, wekî dexl û pereyî, ji zomê, li hmeber van karên melayî digehiştê. Kurdan hewil dida hemî awayên hurmetgirtinê nîşa melayan bidin. »Heger melayî li yekê xort xist yan lê kir qêrî ew di bersivê de destê xwe ranake û li dijî melayî ranaweste. Heger xortek melayî li ser rêya xwe bibîne, ew dê ji ser hespê xwe peyar bibe û dê destê wî maçî bike û paşî dê li hespê xwe siwar bibe da ku li ser wexera xwe berdewam bibe« (33). Herwha hem pîremêr û hem pîrejin li nik kurdan cihê hurmetgirtinê bûn. Wan li dor xwe xort kom dikirin, jê re qala serhatî û pirsên giring ji jiyana xwe dikir û şîretên pêwîst didan wan. Pîremêran kur hînî resm û tertîbên şeran dikirin û pîrejinan keç û bûk li ser karûbarên navmalan û  ka divêt jin çawa tê de reftarê bike serwext dikirin. Pîran di pirsgirêkên mezin de şîret li xortan dikirin û xort ji gotinên wan der nedikeftin (34).

M. Bayezîdî gelek caran diçe ser behsê pozisyona jinê ya baş di civaka kurdî de, li gor wî “Jinêd ekradan zehf ji mêran bi aqil û kemal û îdrak û bimirovahî ne. Zêde dilovan in, rehmê bi xerîb û biyaniyan dikin. Û zêde ehil qenat û xweyî îtaat in. Zêde di malan de sahib îxtiyar in, bê mêran didin û distînin. . .” 35. Mirov li gor materyalên Bayezîdî weha têdigehe ku piraniya berpirsiyariyan ketibûn ser milên jinan. Ew bi hemî karên navmalê radibûn tevî sexbêrîjîkirina hespên zelamên xwe jî. Wan nahlîk, lihêf û mehfûr çê dikirin, bi karê tîcaretê, tiraştina hiriya pezî, çandinê radibûn, ji ber ku “Mêr bi xeyrî şerî tev şolekî qewî nakin“. Ew pir azad bûn, mîna zilaman di civînan de beşdar dibûn, wan îmkana axiftina vekirî li gel zilamên biyanî û têkiliya li gel xelkî hebû, bê ku navçavên xwe binixêvin. Herweha adeteka berbelav hebû, ew jî ew bû kû jinek çûbûya di navbera du eşîrên bişerketî de û dersoka xwe ji serê xwe kiriba û di navbera wan de raêxistiba, wê gavê herdu dijminan şerê xwe radiwestand. Rola jinê di şeran û bi taybetî di nav eşîrên koçeran de nebes ev tiştên edetî bûn. Ew bi awayekê çalak di şeran de beşdar dibûn. Demê şerî dest pê dikir jinan barên xwe li cihekî berhev dikirin û ew wek meterîs bi kar dianî û tê de zarok diparastin û wan bi xwe jî çek hildigitin û li benda encamên şerî dibûn. Eger encam ne di berjewendiya êla wan de bû, wan jî tevî mêran, berevanî ji cihê xwe dikir. Lewra jinên kurd cihê hurmetgirtin û qîmetdanê bûn.

“…jînêd ekradan (vê pitir peywendî bi koçeran heye – M. P.) bi rastî nadir el zeman in. Lewranî him jin û him xulam û him pawan û him di şerî de îqtiza bikitin, li derî malê yar û yoldaş e  Îqtîza bikitin bi şev diçine cihê tirsê diçine şolan û şer peyda bitin jinêd ekradan şerî dikin yarîkariyê ji boyî mêrên xwe dikin  Û ku fecir dibitin jinêd ekradan ji cih radibin, hespan ditewilînin û dewar û rizqî bere garanê didin û malê û derî malê dimalin. Û meşkê dikên û şîrî gerim dikin û hêvîn dikin. Xulasa eger şewate / êzing / tunebitin diçin û şewatê berhev dikitin û tînitin û nanî û zadî dipêjin… Lê jin bi vî halê xwe razî û qanî ne” 36.

Keçên kurd jî wek kuran xwe li cem melayan hînî xwendin û nivîsandinê dikir. Jin jî xwediyên milk û malê xwe bûn, xudan milk û malê xwe yên taybet bûn. Ew tişt û malê wan yên ku ji mala dayikûbaban digehişte wan û digotinê şekêrt, wek pez, dewar û diravî. Piraniya jinan tiştê ku ji mîratî digehişte wan newerdigirt, lê ew pêşkêşî birayê xwe yan lêzimekê xwe yê nêr dikir. Ji ber ku dîtineka weha hebû ku şerm e jin mîratî bistîne û wergirtina mîratî ji wê re bextreşî ye.

M. Bayezîdî balê dikêşe ser azadiya jinê ya berfereh di civaka kurdî de. Lê bi tenê di haletê xiyanetê de jin û mêrê ku pê re xiyanet kirî dikuştin. Xiyaneta jinê şehmizariyeka mezin bû jê re û kuştina wê, herweha mêrî li pey xwe nedibû egera heyfhilanîn, xwînrijandinê yan paredana li cihê xwînê, heta nedibû egera peywendîbirînê; kesê piştî mirina wê xem nîşa nedida û tazî nedidana 37.

Bayezîdî herweha di destxeta xwe de behsê peywendiyên kurdan li gel kêmaniyên etnîkî yên li herêmên wan dijîn dike. Mebesta wî li vê derê bi awayekê serekî qereç û ermenî. Ji ber ku êzidî (ku gelek caran behsê wan di vî materyalî de têt kirin) bi xwe kurd in û fgerqiya wan ji kurdan – ku di piraniya xwe de misilman in – baweriya wan ya dînî ye. Nivîskarê destxetê behsê wan dike wek “Êzidî ne. Rism û ayîn û erkanêd wan jî cê ne“. Lê M. B. Rudienko ne bi vê re ye û bi dîtina wê mubalexe di vê dîtina nivîskarî de heye 38.

Li gor Bayezîdî peywendiyên kurdan bi ermeniyan û qereçan re, yên ku di piraniyê de akincî bûn, baş bûn. Gelek caran diqewimî ku kurdên koçer di demê zivistanê de wek mêhvan li nêzîkî gundên ermeniyan diman. Mirov ji vê dikare fehim bike – eger mirov gotinên berî vê yên Bayezîdî yên li ser îstîxlalkirina xelkê xwecihbûyî ji aliyê koçeran ve li ber çavan bigire – ku mêhvandariya ermeniyan ji bêgaviyê bû, ew jî ji ber karakterê kurdan yê şerkeriyê. Gelek caran jî jinmêriya eremnî-kurdî çê dibû, ku keçên ermenî şû bi zelamên kurd yên koçer dikir 39.

Hejmara qereçan li gor vê destxetê li van herêman ne pir bû, di nav her êleka kurdî de çend malbatên qereçan – mutriban – hebûn. Peyva mutribwek ku Rudienko diyar dike, ji zimanê erebî têt û mebest jê muzîkvan e, ev jî girêdayî karê qereçan e – muzîkvanên rêving. Kurdan ew bi begzade bi nav dikirin. Li gor M. B. Rudienko binyatê vê peyvê (ku têt manaya pismêr) ne zelal e, dibe ku ev nasnavekê henekpêkirinê be. Ev xelkekê pir hejar bû û debara xwe bi muzîkvaniya di dawet û şehyanên din de dikir. Jinên wan di piraniyê de xaxazokî dikir. Kurdan hurmet li hebûna wan digirt, lê jinkirin û mêrkirina li gel wan ne cihê qebûlkirinê bû. Ew li gel kurdan bi kurdî diaxiftin, di nava xwe de jî bi zimanê xwe diaxiftin, ew zimanê ku Bayezîdî dibêje ku kesê ji bilî wan ew nedizanî 40.

Kurd di piraniya xwe de msilman in û ji mezhebê sinî ne. M. Bayezîdî diyar dike ku ew “mislmanên baş bûn”, pir girêdayî şîretên di Quranê de ne. Yek ji rojên ku wan pîroz dikirin roja jidayikbûna pêxemberî bû ku bi “Mewlûd“ê têt bi nav kirin. Kurdan herweha bawerî bi hêza ziyaretan hebû; tişt û cihên pîroz û diçûn seredana wan. Ziyaret dikaribûn dar yan ber bin û qurban jê re didan û ew li ber wan ziyaretan ser jê dikirin û şemal jê re hil dikirin û ev hemî ji bo tobet û daxwazkirina arîkariyê di rewşên pir tengav de dikir 41.

Destxeta Bayezîdî diçe ser hinek wesfa adet û urfên girêdayî bawerî û rojên pîroz yên xelkê kurd. Ev adetên cor bi cor bi her mirovekî re bûn, her ji roja bûnê heta mirinê û di jiyana rojane de dihatin bicih anîn. Nivîskarê materyalan diyar dike, ku ji bo hîsanîkirina zarobûnê li ber jinê, zelaman, dûrî deiyê wî xanî yan reşmala ew jina li ber zabûnê tê de bû, qêriyên bilind berdidan, bi wî awayî zû zaro dibû. Zarok, her piştî bûnê bi ava sar dihat şûştin, bi hizra ku ew bi wî rengî dê qaîmtir û mukimtir bin. Dîtineka berbelav di nav kurdan de hebû ku ew amrazê navika zarokî pê dihête birrîn dê kartêkirineka mezin li ser siberoja zarokî hebe: “Mesela: Weko navika kuran bi şûrî bibirrin, ew kur şûrengîv û camêr dibî. Eger navika kuran bi qelemê bibirrin, ew kur paşê ehil qelem û mele û katib dibî. Û navika keçan jî eger bi zêr û imaretê zêran bibirrin, guya ew keçê dibite xanim û xatûn û xweyî cil û nîmet dibe. Eger nava keçan bi kil weseme ê bibirrin, guya zêde spehî û rind dibin” 42.

Her di warê sinetkirina zarokan de adetek hebû digotinê “Kirîvatî”, ev terma kirîvî, li gor wergera M. Rudienkoyê têt manaya; ew kesê ku zarokî di demê sinetkirinê de li ser çokên xwe hildigire. Li gor wesfa Bayezîdî mirov weha jê têdigehe ku ew babê dixwest zarokê xwe sinet bike, hespekê baş karkirî dihinart mala wî mirovê ku wî hilbijartî, li gel pêşniyaza ku ew bibe kirîvê wî. Kû wî mirovî hespê wî qebûl kir, wî jî ji aliyê xwe ve, li gel diyariyan, bersiveka dilxweşker dihinart. Yên dewlemend jî beranek bo kesê ku dê bibûya kirîvê wan dişand. Piştî sinetkirinê yê kirîv dibe niyasê herî nêzîk yê malbata yê sinetkirî. Babên wan zaroyên ku dê bihatana sinet kirin dê mêvandariyekê amade bikin. Li destpêkê dê xwarinê pêşkêşî mêvanên dawetkirî bikin. Paşî dê sinetkirin dest pê bike, ku “dellak” pê radibû. Kirîvî bexşîş dida dellakî. Rojê du caran û di demê sê rojan de xwarin ji bo zarokên sinetkirî, di sêniyan de, ji mala kirîvî dihat anîn û demê zarok ji xewê radibû, kirîvî destekê kincan jê re dikir diyarî. Piştî çend rojan, babê zarokê sinetkirî kirîv û jina wî gazî dikirin mala xwe bo ser xwarinê û li gor pêçêbûna xwe diyarî didan wan. Gelek caran jî weha çêbûye, kû kesekê zengîn kurê xwe sinet kiriba, wî di eynî wextî de û li ser kîstê xwe zarokên malbatên hejar yan zarokên sêwî jî sinet dikirin 43.

Di nav kurdan de adetekê weha nebû ku qîz bikaribûya mêrê xwe dest nîşna bike. Biryara babê û birayî di vî warî de yekalîker bû û keç nikaribû li dijî rabiweste. Ji bo malbata keçê şerm û fihêtî bû eger keçê ew dezgirê babê û birayî jê re dest nîşan kirî red bikiraya. Herweha adeta zewicandina zarokên nûbûyî ku dibêjinê Bêşik-kertme pir belav bû. Poşmanî li ser nedibû û wextê zarok mezin dibûn daweta wan dihat kirin. Herweha adetek hebû digotinê Berdêlî; yanî jinûmêrkirina bi rêya pêguhorkanê. Wek ku yek xwîşka xwe dike jina yekî û ew bi xwe jî xwîşka wî kesî wek jin ji xwe re tîne, yan jî keça xwe wek jin dida kesekî û wî jî keça wî wek jin ji xwe re dianî.
Herweha jî jinûmêrkirina bi rêya revandinê jî çêbûye. Keç revandin li cem kurdan ne şerim bû, eger ew li ser daxwaza keçê rûda baya.

Weko keç û kurî hevûdu hebandin û bav û da keçê nadine wî kurî, îcarî kur ewê keçê direvîne, dibine mala axayekî yan şêxekî û xweyiêd keçê be pêy dikevin, eger li rê rast hatî, keç û kurî herduyan jî dikujin, eger rast nehatî, selamet çûn êdî xweyî ê keçê qadirê tiştekî nabî. Îcarî ew axa û ya ew şêx ku keç û kur çûne malê dikevine mabeynê. Eger malê wî kurî jî tunebe ji kîsê xwe û yan jî cîranan miqdarekî mal û diraf berhev dikin û dibin diçine mala xweyî keçê û rica dikin. Elbette selaha wan dikin, û ewê keçê li wî kurî mar dikin û dijminahî radibe…” 44.

Pir hindik çêbûye ku keç bi xwe mêrê xwe hilbijêre, wextê zelamekî razîbûna dayûbabên keçê, ji bo anîna keça wan distand, wî hespê xwe ji wan re dikir diyarî. Piştî xazgîniyan, qelenê keçê dibir û ew gelek bû û digehişte 500 pezan. Ji bilî wê jî, kû keçê bab û dayik yan bira hebûna, diviyabûya ji her kesî re diyarî bidana.

Eger yê ku bi dawetê radibû – wek Bayezîdî dinivîse – mirovekê dewlemendbûya, wî ji her kesê bo dawetê gazîkirî re qeleqindekê (keleşekirek) mezin dişand û ji xelkê hejar re keleşekirekê biçûktir dihinart. Her kesê gazî kirî yek heta deh pezan ji xwediyê dawetê re dikir diyarî. Bi vî awayî kesê ku keça wî şûkirî hind pez û diyarî xirve dikirin, ku heqê hemî mesrefa dawetê jê derdiket. Jinan jî ji aliyê xwe ve diyariyên mîna ber, çante yan jî goreyan pêşkêş dikirin.

Eger mala bûkê nêzîkbûya, du jinan ji mala zavayî û du jinên dibêjinê berbûk(yek ji mala zavayî û yek ji ya bûkê) destê bûkê digirt û ew hêdî dibir mala zavayî. Eger mala bûk û zavayî ji hev dûrbûna, bûk li hespekê xemilandî siwar dikir, çend siwar li pêşiyê û ew dibir mala zavayî. Zava û çend zelamên bê jin pere diavêtin ber pêyên bûka gehiştî ber derê mala zavayî û zarok û hejaran ew pere ji xwe re radikirin û piştî wê rêûresmên dawetê dest pê dikir.

Di dawetên kurdî de gelek govend dikirin û stiran digotin. Kurdên pêçêbûyîtir di wextê dawetê de muzîkvanên taybetî dianîn û ew jî qereç bûn. Carna jî bes li ber dengê stiranên stiranbêjên gelêrî yên ku digotinêdengbêj govend dihatin kirin. Bi girtina destên hevûdu, hem mêran û hem jinan di merasîmeka ku paşî bûk û zava jî tevlî dibûn de dawet dikir. Yên gazîkirî di demê govendê de pez û dirav şabaş dikirin. Dusêka wan pez û pereyan dibûn behreya xwediyê dawetê û pişka sêyê jî digehişt mitriban (dengbêjan). Dawetê, li gor pêçbûna xwediyê dawetê, ji sê heta heft rojan dom dikir. Zadê ku bo mêhvanan dihat çêkirin birinc û goşt bû. Zad li erdî yan li ser tiştekê raxistî dihat deynan.

Di çend rojên dawetê de şeva yekê şeva bûkûzavaniyê bû ku digotinêgerdek, ku bûk û zavayî ew bi hev re di odeya bûk û zavaniyê de, ya ku di xaniyî yan di reşmalê de jê re dihat terxan kirin, derbas dikir.
Şayed eger zava girêdayî bitin gerdek nebitin ew lawêd dawatê ewî zavayî dibin dixinine çemî, ava sar lê dikin. Paşê tînin zavayî verêdikin nik bûkê gerdekê. Weko wê şevê ew zava gerdek nebitin qewî ayîb e. Û sibê li xelkê peyda dibitin ko ew bûk keç u bakîre nîne. Lewranî ewna aşikar nakin, maazallah eger bûk bakîre bidernekevitin qewî riswayî dibitin. Ewê bûkê verîdikin mala bavê û qelinê dayî distînin, ev xweyîêd jinê evê bûkê dikujin. Icarî dibite neyariyekî mezin, lakîn şayed eger îqtiza bikitin ku bûk keç nebitin elbette ew bi exwalê xwe dizanitin. Weku bûye tedarika dawetê, ew bûk bi xwe jariyê dixwitin û berê dawetê telef dibitin, êdî namînite wê rojê” 45.

Li gor Bayezîdî di nav kurdan de adetekê gelek berbelav hebû û ew jî “girêdana mêraniyê” bû, ku ne hertim egera wê nekeçîniya bûkê bû. Ev hîngê diqewimî, demê xortekî hez ji keçekê kiriba, lê dayûbabê wê ew daba mêrekê din. Hîngê herdu xortên ji hevûdu hezkirî, bi arîkariya nivişt û bazbendan mêraniya zavayî girê dida, yê ku êdî nikaribû bi wê bûkê re bi gerdek bikeve. Carna weha dibû ku çareyek ji wê girêdanê re peyda dibû û carna jî weha dibû ku ew mêraniya wî zavayî dima girêdayî û weha ew li dawiyê neçar dima jina xwe berbide û jineka din bîne, ku mêraniya wî li gel nedima girêdayî. Jinberdan di nav kurdan de, bi awayekê giştî, pir kêm bû. Di piraniyê de kurd xwediyê yek jinê bû. Carna dibû ku şêxên pêçêbûyî xwediyên du yan sê jinan bûna. Herweha neqebûlbar bû ku bîjina xwedî zarok dîsan şûbikiraya 46.

Bayezîdî herweha bi awayekê berfereh behsa taziyan û adetên girêdayî wan dike. Kû yek ji malbatekê dimir hemî endamên malbatê lê diciviyan, jinan bi lorî û girî stiran bi qenciyên yê mirî digotin. Ev berî hertiştî demê mirî zelam bûya. Hemî malbatê reş dikir berxwe, jinê, keç û xwîşkên miriyî keziyên xwe dibirrîn. Mêrên xort diçûn goristanê û gor dikula, mela jî av gerim dikir û yê mirî dişûşt û kefin dikir. Bes jin û mirovên pêçêbûyî dixistin di sindirîkan de, zelamên hejar bi kifnî bi tenê diveşartin. Eger zelamê mirî xwediyê cil, şal û hespan bûya, ew li gel cenazeya wî dibirin ser qebrê wî. Xelk bi girî û lavjika li gel cenazeyê diçûn ser qebrî. Melayî li ser qebrî nivêj dikir, jinan jî keziyên xwe li ser kêliyên qebrî dihiştin. Paşî hemî, piştî veşartina miriyî diçûn mala yê mirî ji bo diledana malbata wî 47.

Di hundirê 15 rojan de ji roja veşartina miriyî kesûkar û cîranên miriyî spêde û êvaran diçûn ser qebrî, dua dikirin, digiriyan, sedeqe û xêr dikirin. Heta sê rojan xwarin li mala yê mirî nedihat çêkirin, cîranan xwarin ji malabat wî re dianîn. Bîst rojan piştî veşartina yê mirî mala wî helwe û zadî çê dikin û hemî xwecihên gundî dawet dikin. Tazî heta salekê jî vedikêşa û malbata wî di dawet û kêfxweşiyan de beşdar nedibû. Piştî timambûna taziyê xizmên miriyî ji bo her endamekê malbatê û li gor halê xwe tiştekî tîne û kincên reş ji ber wan dikin.

Li ser qebrên mirovên dewlemend xîvet dihatin vedan û melayî li hember tiştekî di hundirê mehekê de Quran û dua dixwendin. Xwarin jê re rojê du caran dihat anîn. Kulana qebrî, şûştina miriyî û anîna tabûtê bê bermaber dihat kirin, bê liberçavgirtina wê ka yê mirî hejar yan dewlemend e 48.

Herweha Bayezîdî gelek cihî dide cejnên cor bi cor, şahî, yarî û leyistikên di nav kurdan de belav. Ji cejnên herî li cem kurdan bi qîmet bûn roja jidayikbûna pêxemberî “Mewlûd” bû. Herweha cejna Xidir Nebî jî dihat kirin. Xidir Nebî wek M. Rudienku dinivîse ku ew cejneka musulmanan e û di filatiyê de mîna wî qidîs Jerzy heye û cejna wî dikete buhareka zû de. Sê rojan berî cejnê keç û kurên kurdan rojî digirt, şeva çarê fitarê dikin û avê venaxwin û radizin. “Eger xortek di xewnê de avê bide keçekê ew dibe jina wî û eger keçek jî di xewnê de avê bide xortekî ew dibe mêrê wê” 49. Nanekê şirîn û nerim bi navê Poxîn di cejna Xidir Nebî de dihat çêkirin û ew di şkevekê de di nîva malê de dihat deynan. Guya dewsa hespê Hz Xidir li ser wê poxînê peyda dibe û ew xêr û bereketê ji wê malê re tîne.

Çarşema dawiyê ji meha şibatê dibû cejna axirçarşenbê yan qereçarşenbê(çarşema dawiyê yan çarşema reş). Di wê rojê de zehif zad çêdikirin û gelek dawet û keyf dikirin. Cejn bi giştî li cem kurdan rojên leyistik û keyfê bûn, di wan rojan de yên jêk êciz bûn silih dikir, îdane; pare yan fêqî didan zarokan 50.

Kurd mirovên gelek keyfxweş bûn, pirî jiyan bûn, heza yarî, dawet û stirangotinê li cem wan hebû. Heta yên kal jî di leyistikan de beşdar dibûn û ev qet ne tiştekê xerîb bû. Gelek caran di demê zivistanê de gerelawêj dihat kirin.

Gerelawêj ew e ku her çend merov di wê meclîsê de hazir heyîn, maqûl û mezin û piçûk hemû dê her yek bendekî stiranê labite / lazim e / bibêjitin. Ji serî meclîsê dest pê dikin, heta dûmahî a meclîsê. Şayed weki mêvanek di wê meclîsê de peyda bibitin, bêçar e dê elbette ew mêvan jî dê bendekî stiranê ji boy wan bibêjitin. Negotî elbette nabitin. Ew Ekrad ji vî benda stiranê re Gîsik dibêjin.” 51.

Xort êvaran li ber malan xirvedibûn û bi holê (top, gok) yan cirîdê dileyistin. Pîr û jinan li ber deriyên mal û reşmalan li wan temaşa dikir. Êvareka dereng diçûn ser şol û karên xwe, ji bo ku paşî dîsan bigehin hev û govendê bikin. Şevên zivistanê zelam li malên şêxan diciviyan û guhdariya çîrokên dirêj li ser şerên kevnar û bûyerên derbasbûyî dikir. Xortan li aliyê din di şevên zivistanî de yixinnaxî dikir, ku dengbêj û sazvan dawet dikirin. Hemî şevê govend dikir û dileyistin 52.

Herweha di nav kurdan de leyistika şûr û mertalan jî belav bû. Piraniya lawên kurdan  di demê çend mehan de meşqa vê leyistikê dikir heta hînî bikaranîna şûrî û lêxistina bi mertalan dibûn. Herweha leyistika şetrencê, dame û gustîlkê  jî dihate kirin. Ev leyistika dawiyê weha dihat kirin ku yek ji odeyê derdiket û wî çaxî di bin perdaxekê serjêrkirî de gustîlkek dihat veşartin. Ew kesê derketî paşî vedigere nav odeyê û divêt bizane ka gustîlk di bin kîj perdaxî de ye. Ev leyistik bi şertên malûm yan bê şert dihatin leyistin û ev şertanê hîngê bi dilxwaz dihat binav kirin. Diviyabûya ew kesê di vê şertanê de sernedikeft şertê kesê leyistik birrî bicih bîne 53.

Herwek mirov ji materyalên Bayezîdî têdigehe zanîna kurdan bi zanîneka lawaz ya nivîsîn û xwendinê ve snûrdar bû û ne hemî kurdan ev çende jî dizanî. Xwe nivîskarê destxetê gelek neketiye nav vî babetî. Lê ew gelek zanyariyan li ser zanîna gelêrî dide û em li vê derê gelek wesfên ji dermankariya gelêrî dibînin. Hejmara dellakan, yên ku bi karê dermankariyê jî radibûn ne pirr bûn. Lê li gor Bayezîdî ew (cerrahên baş) û nijdar bûn. Lê bi awayekê giştî dermanvanî ji karê şêx û hekîman bû. Ji bilî vê jî bawerî bi hêza dermankirina bi rêya nivişt û bazbendan hebû.

Weko nexwaş û dîn û harêd wan Eqradan dibin, ewan tînine malêd şêxên ocaxî. Û pez û dewaran qurban ji bo ocaxî tînin. Û ewî alîlî du sê rojan mala şêxî guya li ocaxî dîhêlin. Û ew şêx, bi daran ewî alîlî dikutin û benan ji boy wî alîlî girê didin. Guya şifa dibînin. Eger miqedder bû ye ew mirovî alîl fewt bû xilas dibe û diçîte şewla xwe. Û îlla eger ecel nehatiye û ji wî îlletî xilas dibitin. Edî ew merov guya çiraxî wî şêxî ye. Û li ber benê wî ocaxî ye.” 54.

Herweha di nav şêxan de kesine hebûn bi cindar dihatin nas kirin û karê wan dûrxistina cinan bû ji kesên ku pê dînbûne. Ew bi xwe di pirraniyê de di wextê nesaxbûnê de diçûn cem hekîman, ku pîrejin bûn. Wan nesaxî bi arîkariya nan û xwê û gotina hinek peyvan bi amadebûna nexweşî dihavêt. Paşî nan û xwê didan seyan. Eger seyî ew xwarin û ew nexweş ket ew têt wê manayî ku mirovê nexweş saxlem bûye 55.
Herweha nesaxî bi rêya bikaranîna nivîştî û bazbendan û hinek gotin û duayan diahtin derman kirin.

weko merovekî ciwan, ezîzê wan weko nexwaş dibitin û nexwaşiya wî zêde şedîd dikitin, yanê di dereca mirinê dibitin û ji xwe bê xeber dibitin ko her kes guya hêviya jiyînê ji wî merovî dibirrin. Mesela eger jîn û yaxûd xweh û keçekê wî mirovî ciwan heye û yaxûd da heye ev jinê ko xweh û keç da û jin bêtin yek ji wan ko zêde mêla wê nexwaşî heye, îcarî ew jin radibitin di nîva wê meclîsê de sê caran lî dora wî nexwaşî diziviritin û dibêjitin ko min canê xwe fedayi vê filan kesî kir, hon şahîd bin ko bilanê Xwedê teala hayatê bidite vî nexwaşî. Her çî qeda û bela ya wî heye bilanê bête mîn. Eger emrê min heye bilanê ew mirg bête min. Ew jinik sê caran li dorê wî nexwaşî dizivire, weha dibêjitin. Carînan tesaduf dikitin ko bi emrê Xwedê teala ew merovî nexwaş ecel nehatiye paşê şifaê dibînitin û ew jinik ko weha ev ahd a kiriye bi emrê Xwedê nexwaş dikevitin û fewt dibitin. Lakîn ev adeta mexsûs e bi jinan ko der heqê mêr û bra û kurêd xwedanî dikin.” 56.

Wextekî, mirovî ji bo saxbûna niyasekê herî nêzîk nîva milkê xwe pêşkêş dikir, yan keça xwe bê qelen dida şû, rojî digirtin, nivêj dikirin û Quran xetim dikir. Kû yê nesax saxlem dibû ew soz dihatin bi cih anîn. Lê, Xudê bi tenê bi duxtorê herî baş dihat dîtin, hurmet li duxtorên rastî nedihat girtin ji ber ku “eger bi rastî hekîm e, bilanê berenê çare î li xwe bikitin ko ew nexwaş nebitin. Merezî Xwedê teala didite şafî û hekîm mûtlaq Xwedê teala ye.” 57.

Mirov ji materyalên M. Bayezîdî digehe baweriyekê ku kurd miletek bû bawerî bi xêvzankî, fal û tiştine ji wî terzî mîna bûyerên xerab û yên baş hebû û ew li gor xwe şirove dikirin û ew bi nîşan dizanin ka dê piştî wan çi qewime. Hevrûbûna li gel heywanekê pencedar dihat manaya başiyê, lê dîtina kevrûşk, rûvî yan kûze tiştekê xerab bû. Herweha malaştina malan, berêxwedana di qodîkê de êvariyan bi tiştekê xerab dihat dîtin. Herweha diviyabûya mirov neçûbaya seferê eger di demê derketinê de ji malê mirov pêrgî jinekê bûya ku setleka vala pê re bûya 58.

Kurdan gelek qîmet dida xêvzank û pîldaran. Pîldar kesine bûn qaşo ji zaoktiyê ew pêçêbûn pê re bû. Eger jineka hamîl bixwesta zaroyê wê bibe pîldar dê karikek biserjêkira û jê bi tenê pîl bihişta. Temet serê çiçkî kun di wî pîlî de çê dikir û bes di wê kunê de şîr dida zaroyî heta ew ji çiçikan dihat birrîn. Piştî wê, rojê du caran ew pîl ji zaroyî re dihat anîn ji bo ku lê temaşe bike. Weha heta ew zarok digehişt kamlana xwe. Baweriyeka weha hebû ku demê ew zarok li wî pîlî dinihêre ew “her çî mirad û hewadis li dinyayê peyda bibin ew merov li vî pîlî de dibîne û neql dikitin“. Pîldar di nav kurdan de cihê hurmetlêgirtin û baweriyeka mezin bûn 59.

Ji sîfetên ku karaktera kurdan berçav dike, Bayezîdî wek yekemîn nave şervanî û meyla wan ya berdewam ya şerî tîne, talankirin û herweha ji adeteka gelek Kevin ku wek erkê her kurdekî dihat dîtin û digotinê “xwînvekirin” jî. Ev jî di egera bûyerekê de çê dibe, di pirraniyê de ji ber kuştina kesekê pir nêzîk, kerb û xwîndarî di navebra herdu malbatan de ji pîr û kalan derbasî nifşê piştî wan dibû. Du kesên dijminên hev bela xwe ji yekûdu nedikir heta yek ji wan dihat kuştin. Paşî yekî ji malbata kesê kuştî tola xwe vedikir. Kurdan tiştên weha jibîr nedikirin û tê de bi înad û req bûn. Bes di haletekî de lêborîn çê dibû û dev ji tolstandinê dihat berdan, ew jî, eger ew kesê armanca tolê bû, şîrê xwe bi stûyê xwe ve hilawîstiba û qimaşê kefenê xwe jî xistiba binkefşê xwe û çûba mala tolhilînerî û bigotayê: “Ew e şûr û, ew e kefen, yan min bikuje yan min aza bike.” Xwediyê xwînê di rewşeka weha de ew xwîndar aza dikir 60.

Kurdan gelek meyla şer, hevrikanê û heta talankirinê hebû û ji ber wê jî kurd kêm bi ecelê xwe dimirin. Ev hevrikanê ne bes dikeft di navbera du eşîr yan du malbatan de, lê ew herweha di navbera du kurdan de jî, yên di gopîtka dijminatiyê de bûn dibû. Ji bilî vê jî kurd pir bi talankariyê, bi êrişên xwe bo ser karwan û rêvingan navdar bûn. Çekê wan hertim di amadekariyê de bû. Her kurdekê siwar yê şerî xwediyê cotek debançe di qeborê de û cotek jî li ber piştê û tiveng bû. Wî herweha li ber tenga hespî jî rim û şûr hebûn. Wan bi xwe barûd û fîşek ji xwe re amade dikirin. Ew xwedî karakterekê pirr netirs û çeleng bûn û qet ne di xema wê çendê de bûn ka karekê wan yê weha dê bibe encama çi. Ew di şerî de gelek êrişker, hişyar û zîrek bûn 61.

Yek ji sexletên ku karaktera kurdan berçav dike û Bayezîdî gelek behsa wê dike mîhvandariya wan bû. Ew amade bûn ji bo mêhvanî her tiştî bikin – berx û pezî jê re ser jê dikin, mezintirîn reşmalî jê re vala bikin yan jî cihê herî xweş jê re di reşmala hevbeş de berdest bikin. Li nik wan mêvan nehêwirandin û ji deriyê malê vegerandin qewî şerm û eybek mezin bû. Wan gelek hurmeta mêhvanan digirt 62. Kurdan xwarina xwe ne bes bi mêhvanan re parve dikir, lê herweha bi hemî hemşeriyên xwe yên belengaz re jî. Baweriyek weha li cem kurdan hebû, ku kesek li kurdekê ku xwarinê dixwe temaşa bike û ew wê xwarina xwe pê re parve neke, dê riha wî kesî bi şevê bête ber xewa wî kurdê qels û dê wî bitirsîne. Û wextê yekî kesek dawetî xwarinê kir nabe ew kes wê dawetê qebûl neke. Di nava yek eşîrê de erkê dewlemendên eşîrê bû ku zadî bo hejaran bişînin. Kesê mihtac dikaribû bi hêsanî daxwaza arîkariyê ji eşîrê bike û wê hertim daxwaza wî bicih dianî 63.

Ev materyalên etnografî yên di destxeta Bayezîdî de bê şik çavkaniyeka balkêş in ji bo naskirina kultura grupa etnîk ya kurdan ya li cem me kêm naskirî. Pêdivî ye mirov bala xwe bide rastiyên di vê çavkaniyê de û buhadariya wê, herweha li ser wê rabiweste ka çi ji wan formên kulturî yên sedsala XIXyê di roja me ya îro de mane. Destxeta Bayezîdî vegêrana şahidekî ye, lê ne yê beşdar di wan bûyeran de yên ew behsa wan dike. Ji ber ku nivîskar mirovekê zana bû, li navendeka mezin ya bajarvaniyê kar dikir, ew di behiskirina jiyan û adetên kurdan de yên li wan cihên ew lêbû, wek ku ji aliyekî lê temaşa dikir û bi perspektîveka taybet ew dinirxandin û hinek qewimînên kulturî wek yên giştî berçav dikirin. Ji bilî vê, rastî jî ew e ku ew bi xwe ji grupa kurdên xwecihbûyî dihat û wî bêtir behsa kurdên koçer kiriye, yên ku wî dîtineka negatîf li ser hebû. Diyar dibe ku nivîskarî hewildaye di behiskirina xwe de objektîf be, ji bilî çend balkêşanên durist, wî bi zelalî behsa wan formên kulturî yên haya wî jê heye kiriye.

Ev destxeta Bayezîdî ji aliyê A. Jabayê jî, yê ku baş kultura kurdan nas dikir hat xwendin. Jabayî ev dokument hilbijart ji ber ku bi dîtina wî ew berçavkirineka rast e bo rewşa li wî demê heyî. Evca, ev desxeta me behsê wî kirî, bê şik çavkaniyeka cihê baweriyê ye ku rastiyan ji jiyana kurdan berçav dike. Ev rengê jêderan bi awayekê mezin dibin egera wergirtina zanîneka zelal li ser miletan û ew, jiyan û kultura wan berçav dikin.

Bê şik rast e ku di hundirê wî wextî de, ji demê nivîsandina vê destxetê heta roja me ya îro gelek guhortin di jiyan û adetên kurdan de çêbûne. Hinek ji formên kulturî berdewam mane û hinek jî wunda bûne, lê ji encama îzolasyoneka taybet, ya ji egerên mîna dorhêla geografî ya xweristî – bi taybetî di warê kurdan de li Îraqê – çêbûye, gelek ji elementên kulturî bi rengekê dî man e. Bê şik xebata kurdan ya berdewam sexmeratî autonomiyê û parastina taybetmendiya xwe ya kulturî bûye fakterekê mezin di parastina kultura tradisyonal de. Xebatên wan ji bo serxwebûnê (tevî nakokiyên di navbera eşîran de) dibin egera xwepeydakirinê û bicihkirina têgehên giştî. Tevî guhortina di rewşa siyasî ya kurdan de û kartêkirinên derve li ser wan – bilindbûna qîmeta zanînê, peydabûna teknîka nû li cem wan, devberdan ji jiyana koçeriyê ji bal hejmareka mezin ya koçeran û dest bi jiyana xwecihbûyî û dest bi karkirinê di seneta neftê de – nivîsarên nû yên di babetê kurdan de gelek caran di behiskirina rewşa kurdan de îşaretê didin elementine kevin ji kultura kurdên berê û adet û tîtalên wan yên berê.

Destxeta Bayezîdî, ya ku bi xêra August K. Jabayî çêbûye şahidekê berbiçav e li ser xebatên wî yên di warê lêkolînên li ser kultura miletên neewropî de. Buhaya giran ya vî rengê çavkaniyan dibe balkêşanek bo etnografan bo ku ew pitir bala xwe bidin gerokname û xebatên sedsala XIXyê yên poloniyan, yên berbelav li cihên cuda yên dunyayê. Berhem û destxetên August Jabayî di egera bizava wî de çêbûne, di encama wê baweriya wî de ku materyaline ji vî rengî dikarin di warê çavkanî û naverokê de bibin babetên giring bo entografiya polonî û cîhanî.

Jêder û zelalkirin:
1. A. R Ghassemlou, Kurdystan i Kurdowie, Warszawa 1969.
2. Binêre li A. Jablonowski, Pisma, t. 6, Warszawa 1912; W. Jablonowski, Pamientniki z lat 1851/1893, J. Fijalek, Wroclaw-Warszawa-Krakow 1967; K. Brzozowski, Wspomnienia z Kurdystanu / Bîrhatin ji Kurdistanê, “Gazeta Lwowska”, 1899, nr. 211-219.
3. M. Bajazidi, Nrawy i obyczaj Kurdow, Moskwa 1963.
4. 1801 wek sala jidayikbûna wî hatiye dan ji aliyê S. Zielinski, Maly slownik pionierow polskich kolonialnych i morskich, Warszawa 193, rûpel 640; J. Jaster, Polacy na szlakach swiata, „Poznaj Swiat”, hejmar 12: 1959, 33; oraz Wielka ilustrowana encyklopedia powszechna, cild 18, Krakow 1932, rûpel 312; lê J. Reychman di nivîsara xwe de – Z nieznanych kart orientalistyki polskiej XIX wieku; Polscy badacze jezyka i folkloru Kurdow, “Przeglad Orientalistyczny”, hejmar 1(69): 1969, rûpel 50, sala 1800ê wek sala jidayikbûna Jabayî dide.
5. J. Reychman, Zainteresowanie orientalistyczne w srodowisku mickiewiczowskim, Szkice z dziejow polskiej orientalistyki, Warszawa 1957, rûpel 72, 82.
6. J. Reychman Z nieznanych kart…, rûpel 56.
7.  J. Reychman, wek ya jorîn, rûpel 50.
8. Di literatura grêdayî vî babetî de gelek caran behsê serhatiyên wek hev yên miletê kurd û polonî têt kirin. Ji yên behsê vê kiriye K. Brzozowski, Itinéraire de Souleimanieh à Amadieh, “Bulletin de la Société de Gégraphie”, Paris 1892; binêre herweha li Ghassemlou, rûpel 5.
9. J. Reychman Z nieznanych kart…, rûpel 54.
10. Ji xebatên herî buhadar yên A. Jabayî yên ku divêt behsê wan bêt kirin: Recueil des notices et récits kòurdes servant à la connaissance de la langue, de la littérature et des tribus du kourdistan, réunis et tradits en francais par M. Aleksander Jaba, consul de Russie à Erzerum, weşandî li Petersburgê di 1860ê de, û Ballade Kurde recueillie et tradite par A. Jaba et communiquée par M. De Tchihatcheff, belavkirî di “Journal Asiatique” de, 5 xelek, cild 14: 1859, rûpel 153-166, û hinek xebatên din mîna – Exercises de langue Kurde par Mella Mistefa tradits par Auguste Jaba; Dialogues entre deux Kurdes recueillis et traduits par A. Jaba; Vocabulaire Kurde des dialectes de Hekiari et Revendi par A. Jaba. August Jaba gelek caran bi şaşî bi Aleksander hatiye bi nav kirin.
11. Ji bo zanyariyan li ser xebatên Jabayî û weşandinên wan berê xwe bide J. Reychman Z nieznanych kart…, rûpel 50-56; herweha bi rûsî Bibiografia po kurdowiedieniju, Moskwa 1963, rûpel 133, poz. 293, rûpel 139, poz. 2383, herweha rûpel 154, poz. 2678.
12. J. St. Bystroń, Polacy w Ziemi Swiętej, Syrii I Egipcie, Kraków 1930, rûpel 244.
13. W. Zajączkowski, Dorobek Polskich uczonych w zakresie badań Wschodu Muzułmańskiego w I połowie XX wieku, “Zycie Nauki”, cild 7, hejmar 40/42: 1949, rûpel 447.
14. J. Reychman Z nieznanych kart…, rûpel 56, herweha berê xwe bide Bystroń, jêdera jorîn, rûpel 244.
15. M. Rudienko, Kollekcja A. D. Zaba (kurdskije rukopisy), Trudy Gosudarstwiennoj Publicznoj Biblioteki im. M. E. Sałtykowa-Szczedrina, Leningrad 1957, cild2, rûpel 165-184.
16. J. Reychman Z nieznanych kart…, rûpel 49-59.
17. Bayezîdî, pêşgotina M. B. Rudienko, rûpel 3-5.
18. Hemî zanyariyên li ser herdu nisxeyên destxetê – M. B. Rudienko, pêşgotina bo Bayezîdî, rûpel 7-8.
19. O. L. Wilczewskij, Mukrinskije Kurdy, Pieriednieazjatskij etnograficzeskij sbornik, cild 1, Moskwa 1958; T. F. Aristowa, Oczerk kultury i byta kurdiskich kriesian Irana, herweha; S. A. Egiazarow, Kratkij etnograficzeskij oczerk Kurdow Eriwanskoj gubiernii, [W:] Zapiski Kawkazkawo otdielenija Imp. Russkawo Etnograficzeskawo Obszczestwa, Tiflis 1891, kn. 13, wyp. 2; A. A. Arakeljan, Kurdy w Persji, Izwiestija Kawkazkawo otdielenija Imp. Russkawo Etnograficzeskawo Obszczestwa, Tiflis 1904, cild 17; K. Chaczaturow, Kurdy, Cztery ich charaktiera i byta, Sbornik po opisaniju miestnostiej i plemien Kawkaza, Tiflis 1894, wyp. 20.
20. Bayezîdî, pêşgotina M. B. Rudienko, rûpel 6.
21. Bayezîdî, jêdera jorîn, rûpel 26 û 27.
22. Bayezîdî, wek ya jorîn.
23. “
Şayed weko tirsek hebî îcarî ew êl hemû berhev çiya û deştekî dibin û li ser hevûdu nêzûkî yekûdu konan hêşî li hêşîyê wek ordiyan vedigirin  Weko şayed tirsa wan ji kenarekî de heye ji çar kenaran riya yek saetî yek çend siwaran qerewal datînin. Û bi xwe jî şev ranazin. Hespêd wan hazir lixabkirî û bi xwe jî çekgirêdayî guhdar in. Heman ji kenarekî deng û pêjnek peyda bûyî hemî sîwar dibin û b vî kenarî de diçin. Eger yeqîna dijminan kirin, def a wanî hewarê heye, bi şev û bi roj çi wextî dibe ewî def a hewarê li cihekî bilînd didine qutan ko deng bigehê hemû Zomeyan. Weko dengê defê peyda bûyî êdî mimkûn nîne kes bi şuva namîne sîwar û peya bi kenarê defê de tên.” Bayezîdî, wek ya jorîn, rûpel 13-14.
24. Bayezîdî, wek ya jorîn, rûpel 52.
25. Bayezîdî, wek ya jorîn, rûpel 53
26.” 
Lakîn dîsanê carînan bi sûretine dinê dîsanê ji zalima Rîayan xalî nabin. Bi dizî jî boy xerez, lodêd wan dişewitînin û yaxûd agirî bi xef davêjine malêd wan û yaxûd bi şev zevî û mêrg û ziyanêd wan diçêrînin û agirî davêne bêderêd wan. Xûlasa bi her wechî Rîayî ji boy van nefretan ji Eqradan ditirsin û xofê dikin. Çarneçar mureata xatirêd wan dikin. Û eger şayed Eqrad bêne dizî a malêd xweciha û xweyî malê jî pê hişyar bibitin, dîsanê ji tirsan derba mirinê li wan dizan nadin û nakujin. Bila ko medara û mudafayî yê dikin. Lewranê ji dumayîkê ditirsin. Eger xwecihî lê bidin û mîrovekî Eqradan bikujin êdî heta qiyametê şer û şeltexêd Eqradan xilas nabin, daîm bi xef û aşkare daw’a wî xwînî dikîn û elbette yekûdu li wî tollî î / tol, gumane ko heyf be / dîstînin.”, Bayezîdî, ya jorîn, rûpel 53.
27. Bayezîdî wek ya jorîn, rûpel 26, 36, 43-44.
28. Bayezîdî wek ya jorîn, rûpel 24, 36.
29. Bayezîdî wek ya jorîn.
30. Bayezîdî wek ya jorîn.
31. Bayezîdî wek ya jorîn.

32. Bayezîdî wek ya jorîn.
33. Bayezîdî wek ya jorîn, rûpel 31; herweha rûpel 17, 44, 59-60.
34. Bayezîdî wek ya jorîn, rûpel 23-24.
35. Bayezîdî wek ya jorîn, rûpel 38.
36. Bayezîdî wek ya jorîn, rûpel 54-55.
37. “
Ta’îfeyêd Eqradan kumreş û bedguman /bidogman / nînîn û zîna û xirabî zû bi zûyî bi bal jinêd xwe ve nabn. Eger jinêd wan digel biyaniyan mesela xeber bidin û bikenin û bilîzin û yaxûd îqtiza bikitin ko jinêd wan li malêd biyaniyan û aynî di nîva malan de jî razin û rabin dîsanê mêrêd wan kumreşî nakin û bidogmaniyê der heq wandanî nakin. Eger çi jinêd Eqradan perdenişîn nînîn. Lakîn xirab jî tê de kêm heyîn. Ew jî ji tirsan e. Lewranî wekî maazallah jinekî xirabî kir, elbette warisêd wê ewê jinê dikujin, esla îmkana xwaşiyê nîne, îlle xirabiyê wê kuştine. Eger ew jina xirab û ew mêrê ko digel wê bûye bi cihekî bî hev re dîtin, mêrî û jinê herdukan jî dikujin û xwîna wan tu nînin û kesek li qehban nabîte xweyî. Li nik wan xweyî biderketina li qehban qewî zêde ayîb e.”. Bayezîdî, wek ya jorîn.
38. Bayezîdî, wek ya jorîn, rûpel 64; herweha zanyariyên di vê nivîsarê de berçavkirî, rûpel 9.
39. Bayezîdî, wek ya jorîn, rûpel 52.
40. Bayezîdî, wek ya jorîn, rûpel 8, 64.
41. Bayezîdî, wek ya jorîn, rûpel 34, herweha rûpel 27, 56-57, 6.
42. Bayezîdî, wek ya jorîn, rûpel 45, herweha rûpel 27.
43. Bayezîdî, wek ya jorîn, rûpel 29-30, 58.
44. Bayezîdî, wek ya jorîn, rûpel 19.
45. Bayezîdî, wek ya jorîn, rûepl 62.
46. Bayezîdî, wek ya jorîn – materyalên girêdayî jinkirin û mêrkirinê.
47. “…
serê we xweş bibe û êd malê xwaş bibin, emrê Xwedê ye, mirin ji boy me hemuyane, bê mirin benîadem nabitin. Hinde nebî û padîşah hatine dinya ê hemu jî fewt buyîne. Tu xeman meke. Bi gîrin û xizinî êdî ew mirî aydet nakin.” Bayezîdî, wek ya jorîn, rûpel 51.
48. Bayezîdî, wek ya jorîn, rûpel 17-18, 26-27, 50-51.
49. Bayezîdî, wek ya jorîn, rûpel 33.
50. Bayezîdî, wek ya jorîn, rûpel 27, 32-33, 34, 43.
51. Bayezîdî, wek ya jorîn, rûpel 60.
52. Bayezîdî, wek ya jorîn, rûpel 34, 51-52, 60, 61.
53. Bayezîdî, wek ya jorîn, rûpel 40, 41, 60.
54. Bayezîdî, wek ya jorîn, rûpel 46.
55. Bayezîdî, wek ya jorîn, rûpel 26, 62, 64.
56. Bayezîdî, wek ya jorîn, rûpel 47.
57. Bayezîdî, wek ya jorîn, rûpel 50, herweha 20, 1, 35, 47.
58. Û hêj “…
Weko têrek bête derî ê malê û bike gazî, ew dizanin ko dê ji misafirî û xeber û cewab bêtin. Weko kitik (pisîng) bi destê xwe rûyê xwe bimalin ew dizanin ko dê mêvan bêtin. Weko parî di destan bifiritin û yaxûd ji hevîrê weko jin dibirrin kerîk bifire ew dizanin ko dê mêvan bêtin. Eger li dora şemalê (mûm) pîrik peyda bibin ew dizanin ko dê ji bo wan ji der ve kaxez bêtin. Eger solêd wan yekûdu sîwar bibin guya sefer waq’ia dibî. Eger nîva destê rastê bixure guya ji boy wan ji cihekî diraf têtin. Eger nîva destê çepê bixure elbette dê şerek peyda bibe û ji boy şerî hazir dibin. Eger qapaxa çavê rastê bavêje ji boy wan guya mizgîn têtin û şa dibin. Eger qapaxa çavê çepê bavêje bela nazil dibî û mexzûn dibin. Xulasa ji boy hereketa temarêd bedenê hemuyan her yek tecrubeyek li nik wan heye. Eger Keskesor li kenarekî peyda bibî, guya li wî kenarî dibitin erzanî u eger êvarê û sibê şewqekî sor li damana ezmanan peyda bibitin, guya li wî kenarî şer û ceng peyda dibitin. Eger navê yekî bi xeletî bi mirinê biderkeve guya ew merov paşê dijî“. Bayezîdî, wek ya jorîn, rûpel 23, herweha rûpel 22, 26, 32, 44.
59. Bayezîdî, wek ya jorîn, rûpel 63.
60. Bayezîdî, wek ya jorîn.
61. “
Ekserî camêriya wan bi fesal û bi hîle ye, ji dûr ve dinêrin ew merovê camêr û ehlê şerî nas dikin. Eger derk / seh / kirin ko ew dijmina, cesûr û ehîl herb e, îcarî hîleyî digel wî dikin. Mesela: Li ser rê peya dibin, oldaşêd wî jî xwe li newalekî dixine heşarê, ewî merovî ko li ser rê peya buye gunra dikin. Weko îcarî rêwî û sûwar dibînin ko belê sidwarek li ser rê peya buye ji wî hezer nakin / jê natirsin / Û tên nik wî suwarî. îcarî ew siwar dibêje wan, “qelûnê ji bo min têkin, titûna min xilas buye.” Ew mirov jî rehmê bi wî dikin û qeûna wî tijî dikin. îcarî agirî jî ji wan sûwaran dixwazitin. Yek ji rêwiyan ji boy wî agirî dijinitin û ew kurmanc jî guya serê hespê digiritin. Êdî li navî oldaşêd dizî jî ji heşarê biderdikevin v têne nik wan û b. vî hîleyî ewan dişilînin. Weko Eqrad rêbirî dikin, du merovan qerewel datînine serêd cihêd bilind ko ew herdu qerewel li reyan nezer dikin. Eger mimkûne, şilandina wan rêwiya, îcarî ew qerewel ji dûr ve îşaretekî mesela aba û destmalekî dihejînin u ew sûwarana jî ji heşarê biderdikevin û bî rêdayî dibin û ewan rêwiyan dişilînin. Weko şilandin çavêd wan girê didin û dibine newalekî bê avahî. Îcarî li wê derê dest û piyêd wan jî girê didin, heta dibite şev, ew diz jî li wî newalî dimînin. Weko buye şev îcarî ew siwarêd dizan, malê dibin û diçin. … Yanê daîm qismê Eqrad bi îxtiyad dibin û hezerê ji dijminan dikin. Bilanê dijmin hindik û ew zehfî bibin jî“. Bayezîdî, wek ya jorîn, rûpel 55-56.
62. Bayezîdî, wek ya jorîn, rûpel 16, 31, 36-37, 58.
63. Bayezîdî, wek ya jorîn, rûpel 32, 57, 58.

Têbînî: Min ev nivîsa Maria Paradowskayê ji kovara Etnografia Polska, bergê XV, deftera 2 ya sala 1971ê (Rękopis kurdyjski ze zbiorów Augusta Kościeszy Żaby i jego znaczenie dla etnografii polskiej. Etnografia Polska 15/2 (1971) s. 225 – 250) wegirtiye û ji polonî kiriye kurdî. Profesor Maria Paradowska (1932 – 2011) dîroknas û bispor di warê etnologiyê de, endama Akademiya polonî ya zanistan û xwediya gelek kitêb û lêkolînan e.

Mînak ji destxeta Bayezîdî yên çapa 1963yê ne ku Delîlo Îzolî anîbû ser alfabêya latînî û di 1979ê de li Hollandayê çap kiribû (Sidqî Hirorî)


--------------------------------------------------------
Maria Paradowska

Weşandin:    2011-08-08

© 2009 Kulturname